ناوى کتێب: رۆڵى یەکێتى لە دیموکراتیزەکردنى کۆمەڵگەى کوردستان
ناوى نووسەر: ئەنوەر حسێن (بازگر)
تایپ و هەڵەچن: سۆما سالار – رەوەز سەعید
ساڵى چاپ: 2012 ، چاپى یەکەم
رۆڵى یەکێتى لە
دیموکراتیزەکردنى کۆمەڵگەى کوردستان
(1)
لە کۆمەڵگەى کوردستاندا، دەرکەوتنى ئەهەمیەت و چەمک و ماناکانى دیموکراسى بۆ ناسینەوەى حزب و کارەکانى بە تەنها لەکاتى پرۆسەکانى دیموکراسیدا دەرناکەوێت، بەڵکو لەسەر وەختى تەنگژەو قەیرانەکانیشدا دەتواندرێت هێزە لیبراڵ و دیموکراتەکان بناسینەوە.
دەتوانین لە حاڵەتى ئاسایى بە پێوەرەکانى نەرم و نیانى، لیبراڵیەت، کرانەوە، دیالۆگ، ماف و ئەرک، مامەڵەى رۆژانەو سیاسەت و ستراتیژ، هێزە دیموکراتەکان بە رۆشنى دەستنیشان بکەین و بیناسینەوە.
هەروەها دەتوانین لەکاتى تەنگژەو قەیرانەکانیشدا ، دڵڕەقى و بێبەزەیى و ونکردنى زمانى دیالۆگ، پێشێلکردنى مافەکانى ئەودى هەست پێبکەین.
یەکێتى نیشتمانى کوردستان، وەکو هێزێکى لیبرال توانیویەتى ئەو جۆرە بێت کە هەمیشە دیالۆگ و بەرقەراربوونى دیموکراسى دەکاتە ئەجێنداى سەرەکى کارەکانى، ئەمەش نەک لەبەر ئێستاو خوێندنەوەى بۆ واقیعى ئێستاى سیاسى کوردستان، بەڵکو یەکێک لە تایبەتمەندییەکانى یەکێتى کە لە جەوهەریدا شتێک هەیە بەناوى قبوڵکردنى ئەوى دى، دابەشکردنى ماف و ئەرک، باوەڕبوون بە چەمکەکانى ئازادى و دیموکراسى و پلۆرالیزم.
بێگومان یەکێتى نیشتمانى کوردستانیش وەکو حزبى کوردى، هەڵگرى چەند ئیشکالیەت و گرفت و کەم و کوڕیشە، بەڵام ئەوەى کە زۆر گرنگە بۆ حزب و مۆدێلى حزبى کوردى، بەتەنها ئەوە بەس نییە کە خۆى ناوبنێت دیموکرات، سۆسیالیست، ناسیۆنالیست، سۆسیال دیموکرات، تەنانەت ئیسلامى سیاسیش، چونکە ئەوە دیوە روکەش و دیکۆریەکەى هەموو حزبێکى دونیایە، لەمپەڕى لیبراڵ و دیموکراسى، تا ئەوپەڕى شمولى و دیکتاتۆرى.
بەڵام گرنگ ئەوەیە باوەڕى بە چەمک و ماناکانى ناو مانیفێستى گشتى هەبێت، کە ئێستا دیارترین و جەوهەرترین چەمک و خاڵى گرنگى کارى حزبى، مۆدێلى پێشکەوتوو، رەفاهیەت و خۆشگوزەرانى و مۆدێلى حزبى ، باشترین سیستمى سیاسى جیهانن کە پێیاندەوترێت (دیموکراسى، ئازادى، هەڵبژاردن، مەدەنیەت، ئازادى راگەیاندن و میدیا، مافى ئەوانى تر، هاوکارى و باوەڕبوون بە رێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مرۆیى، دەستاودەستکردنى دەسەڵات، سیستمى پەرلەمانى لیبرالیزم، عەدالەت، یەکسانى، کۆمەڵگەى خۆشگوزەران).
بێگومان ئەم چەمکانە بەشێکى زۆریان لەناو مانیفێستى یەکێتیدا جێگایان دەبێتەوەو باوەڕى پێیان هەیەو لە خاڵە جەوهەرى و گرنگەکانى کارى سیاسى و حزبى و تەنانەت بیروباوەڕى بەشێکى زۆر لە سەرکردایەتى و کادرو ئەندامەکانیەتى.
یەکێک لەو رەخنانەى کە دەگیرێت ئەوەیە خۆ بێگومان یەکێتى نیشتمانى کوردستان ئەگەر چەند هەڵەیەکى نەکردایە، ئێستا دەیتوانى یەکێک بێت لە پێشڕەوترین حزبە گەورەکانى دونیا، واتە دەیتوانى مۆدێلێکى حزبى لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا بەرهەم بهێنێت، کە هاوتاى پێشکەوتووترین حزبى لیبراڵ و سۆسیال دیموکراتى خۆرئاوا بێت، حزبى ژمارەیەکى ناوچەکە بێت لەناو هاوکێشە سیاسیەکاندا.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم هێزە بۆ کۆمەڵگەى کوردستان گرنگ و پێویستە، تا ئەو رادەیەى لە کۆمەڵگەى کوردستاندا پێویستى و باوەڕ بە چەمکە دیموکراسى و ئازادییەکان هەیە، باوەڕى بە حزبە مەدەنیى و لیبراڵ و عەلمانیەکان نییە، باوەڕى بە حزبێک بێت فرەیى و جیاوازیەکانى قبوڵ بێت، یەکێتى نیشتمانیش پێویستە.
یەکێتى پێویستە، بەو مانایەى دەتوانێت هەم داکۆکیکارى راستەقینەیى ئەو چەمکانە بێت، هەم دەتوانێت کاربکات بۆ هێنانەدى و بەرقەرارکردنیان لە کۆمەڵگەى کوردستاندا.
پێویستە بەو مانایەى کە هێزێکە قەناعەت و باوەڕى تەواوى بەو مافانە هەیە نەک بۆخۆى بگرە بۆ دژەکانیشى، بۆ هێزە مخالیفەکانیشى، بەوانەشەوە کە لەگەڵ باوەڕو بۆچوونەکانى ناگونجێن.
گرنگە لە کوردستاندا هێزێک هەبێت دیفاع لە ماناکانى دیموکراسى بکات، نەک لەبەرئەوەى خۆى هەڵگرى ئەو چەمکانەیە، بەڵکو لەبەر ئەوەى خۆشگوزەرانى خەڵکى تێدا دەبینێتەوە، کۆمەڵگەیەک بونیاد دەنێت دەتوانێت جێگەى ستایش و رێز بێت.
باوەڕبوون بەو چەمکانە زۆر لەوە گرنگترە کە تەنها لە پێشنیارو ئامانج و میتۆدێکى حزبى دابێت، نەخێر مانیفێستى بوونى ئەم چەمکانە ئاماژەیە بۆ بەردەوامى داکۆکیکردن لێیان نەک تا ئەوکاتەى ئەم حزبە لە دەسەڵات و حوکمدایەو بۆ مەرامى سیاسى مل بۆ ئەم چەمکانە دەدات، نەخێر بەڵکو ئەم کاتەش لەم حاڵەتانە پاشەکشە دەکات، یەقینم هەیە کە داکۆکى لەم چەمکانە دەکات.
ئەمەش چەند ئاماژەیەکى گرنگى لە پشتەوەیە:
یەکەم: یەکێتى نیشتمانى کوردستان و سکرتێرى حزبەکەش لەسەر ئاستى دونیا بە رەسمى ناسراون کە باوەڕى تەواویان بەم چەمکانە هەیە لە خزمەت کۆمەڵگەى کوردستان و مرۆڤایەتیدا، بۆیە هەمیشە حساباتى تایبەتى لەسەر دەکەن.
حسابى لەسەر دەکەن وەکو حزبێکى خاوەن ئیرادەو داکۆکیکار لە چەمکەکانى دیموکراسى و ئازادییەکان لە مەدەنیەت و ئازادى راگەیاندن و مافەکانى مرۆڤ و سیستمى پەرلەمانى ئەمە بۆ هێزە خۆرئاواییەکان کە داینەمۆى ئەم چەمک و مۆدێلە حزبیەن لە دونیادا، زۆر گرنگە چونکە ئەوان هەمیشە دەیانەوێت ژمارەى هێزە دیموکرات و لیبراڵ و مۆدێرنەکان کە قەناعەتیان بە ئازادى و دیموکراسى هەیە زیاد بکات و ئەوانەشى کە دژى ئەم چەمک و مەفاهیمانەن و باوەڕیان بە سانسۆرو سیستمى تۆتالیتارو تاک حزبى و داپڵۆسین و سەرکوتى نەیاران و رێگرتن لە ئازادى عەقیدەو بەیان هەیە کەمترو کەمتر ببنەوە.
بۆیە دۆزینەوەى هێزێکى وەک یەکێتى لەناو جەرگەى عێراقێکى مۆزایک و ناهۆمۆجین و ئالودە بە سەدان کێشە، دۆزینەوەى دەروازەیەکە بۆ تەعریفى باشترین حزب و بە مۆدێلیزەکردنى.
دووەم: لە ئاستى ناوخۆیى هەرێمى کوردستاندا بەوە ناسراوە ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتى و ئۆرگانەکانى ناو رێکخراوەکە ئازادییەکى تەواویان وەرگرتووە، چ لە مامەڵە لەگەڵ حزب و رێکخراوە سیاسیەکانى ناوخۆ لەوپەڕى چەپ تا راست، لە لیبراڵ تا فەندەمێنتال.
ئەمە چەندین جار لەلایەن لایەنە سیاسیەکانەوە کە مخالفى ئایدۆلۆژیاى یەکێتى و رەنگە مۆدێلى حزبایەتى و شێوازى کارکردن و حوکمداریشى بن.
بەڵام بە یەقینەوە لەوە گەیشتوون، یان ئیعتیرافى واقعیان کردووە بەوەى کە یەکێتى حزبێکە دەتوانرێت لە یەک کاتدا هەم دۆست و هەم مخالیفى بى، دەکرێت لەگەڵ بۆچوونەکانى نەبیت، بەڵام شەریکى بیت، دەکرێت بە هاوپەیمانیشى نەزانى بەڵام دیالۆگى لەگەڵ بکەیت.
ئەم ئیعتیرافە گەرچى زۆرجار شەرمنانەیە یان با بڵێم ئازادانەو ئازایانە نییە و ناوترێت، جا لەبەر رەهەندە فراوانەکانى ئەو نەوتنە، بەڵام بۆ بەهێزکردنى ئەم بیروباوەڕو مانیفێست و مۆدێلە حزبییە کە رەنگە هەرکام لەو هێزانە وەکو هەر ئەندامێکى یەکێتى لێى سودمەند بێت.
پێویستى بەوەیە ئیعتیرافەکان ئازایانە بێ تا بتوانرێت حزبە دیموکرات و لیبراڵەکان لە نالیبراڵ و مۆدێرنەکان جیابکەینەوە.
بەڵام هەر ئەوە کە بۆخۆى ئینسانەکان حزبەکان، کەناڵەکان، تاکەکان، بیانیەکان، پەناهەندەکان..هتد، لەژێر سایەى دەسەڵاتى ئەم حزبەدا هەست بە ئەمان و ئارامى و ئاسودەیى، پاراستن و رێزگرتن لە کەرامەت و مرۆڤبوون و مافە ئینسانى و سیاسى و کۆمەڵایەتى و ئاینیى دەگیرێت، روونە کە جەماوەریبوونى ئەم مۆدێلە و ئەم حزبە بە ئاسانى هەستى پێدەکرێت.
روونە کە تاک لەم کۆمەڵگەیەدا ئەمانە باش دەزانێت بەڵام بۆ نایڵێت؟
بەڵام بۆ ئەم حزبە کوردیە بەم هەموو ئیمتیاز و دەستکەوت و قەدر زانینەى لایەنگرانى، دۆستەکانى، نەیارەکانیشى، بەڵام نەیتوانیوە لە ئاست وەڵامدانەوەدا بەو خواست و بۆچوونانە بێت.
واتە بۆ سەد دەر سەد نەیتوانیوە قسەکەرى یەکەم و ئەخیر بێت؟ بۆچى نەیتوانیوە حزبى یەکەم بێت؟ بۆچى ئەو هەموو سەروەریە ئینسانى و ئیعتیرافە گەورانەى کە هەیە نەکراوەو نەوتراوەو نەنووسراوەو نەیکردوەتە سەرمایەیەکى حزبى گەورە؟
ئەم پرسیارە گرنگەو وەڵامدانەوەکەى زۆر هەڵدەگرێت، کە لە سادەترین حاڵدا وەڵامەکەى ئەوەیە، کە هەر حزب و سەرکردایەتى حزبەکە لێى بەرپرسیارە بە پلەى یەکەم.
ئینجا فاکتەرى دەرەکى و هاوکێشە سیاسیەکان رۆڵیان هەیە.
واتە سەرکردایەتى ئەم حزبە دەبێت وەڵام بەوە بداتەوە کە پێشەنگى خەباتى نوێ و شۆڕشى چەکدارانەى سەردەمى بەهێزترین دیکتاتۆر و پڕچەکترین هێزى سەربازى عێراق و ناوچەکە بووە لە دەیەى حەفتاکان و هەشتاکاندا.
کە پێشەنگى خەباتى ئینتەرناسیۆنال، ناسیۆنالیزم، سۆسیالیزم و عەدالەتخوازانەو مارکسیستانەو ئینسانانەى دەیەى هەشتاکانە کە بۆ هەرکامیان لە رەهەندێکەوە.
کە پێشەنگى خەباتى چەکدارى، شۆڕشى پارتیزانى، رووبەڕووبوونەوەى ململانێى سیاسى و چەکدارى لەگەڵ بەعس و هەندێک لە وڵاتانى ناوچەکەش لە دەیەى هەشتاکان، کە پێشەنگى کارى میدیایى شاخ و رۆڵ و کاریگەرى گەورەى کارى راگەیاندن بە تایبەتى رادیۆو بڵاوکراوەکانە.
کە پێشەنگى جوڵەى دیبلۆماسى و خەباتى دیالۆگ ئامێزو پەیوەندى دەرەکى و دۆستانە لەگەڵ هێزە ئینتەرناسیۆنال و لیبراڵ و کۆمۆنیستەکانە.
کە خاوەنى هەزاران شەهید و پێشمەرگەو زیندان و خەبات و قوربانیدانە، بۆچى نەیتوانیوە لە حزب حاکم و پلەیەکى بێ و رکابەرى بێ لە بوارى چەندایەتى و چۆنایەتى لەناو پرۆسەى دیموکراسى و دەنگدان و هەڵبژاردنى بێ غەش و بێ دەستێوەردان؟
ئایا حزبێک کە خاوەنى ئەم هەموو پێشەنگە گەورەیە بێت، دەکرێت لە سەروى تەوەقوعەوە نەبێت کە هەیە؟ دەکرێت حزبى ئەکسەریەتى دیموکراتى ناو سیستمى سیاسى هەرێمى کوردستان بێت، مەبەستم ئەوەیە حزبى ئەکسەریەتى ناو سیسنمى دیموکراسى و هەڵبژاردنى ئازادانە بێت، نەک حزبى رەهاى شمولى و خۆسەپێن، کە مەعلومە ئەمەى دواییان نەبووەو نییەو باوەڕیش ناکەم ببێت و کار لەسەر ئەم فۆرمى حزبى و کارى رێکخراوەیى بکات، کە لە ئەزەلەوە بڕواى پێ نییە.
ئێستا وەڵامەکە دەبێت چى بێت؟
وەکو وتم فاکتەرى سەرەکى و ئەساسى سەرکردایەتى حزب و مامەڵەى نا تەندروست لەگەڵ ئەو ئیمتیاز و پێشەنگى و دەستکەوتانەو وەڵام نەدانەوەیە بە کێشەو گرفت و قەیرانەکان.
سێیەم: (ى.ن.ک) وەکو هێزێک لە باشورى کوردستان پێگەو نفوزى خۆى لە شارى سلێمانیدا دەبینێتەوە سەرەڕاى ناوچەکانى ترى کوردستان، ئەوەش یەکێک لە ئاماژەکانى ئەوەیە کە پەیوەندییەکى دوالیزمانە لەنێوان رەهەندە جۆراوجۆرەکانى ئەم شارەو یەکێتیدا هەیە.
بە واتایەکى تر هەستى نەتەوەیى، نیشتمانى، پێشەنگى خەبات و، شۆڕشگێڕى لە مەیدانى چالاکى سیاسى، فرە حزبى، سەرهەڵدانى داهێنانى رۆشنبیرى، نەتەوەیى و فەرهەنگى، پێشەنگى خەباتى شاخ و شار ، راپەڕینەکانى کوردستان و بە تایبەتیش پێشەنگى ئازادى و داهێنان و ئازادى راگەیاندن و عەقیدەو بەیان، کرانەوەو دیموکراسى کە چەند سیماى گەورەى ئەم شارەن، بێگومان کەم و زۆر لەژێر کاریگەرى یەکێتیدا بوون و یەکێتى رۆڵى هەبووە لە خوڵقاندنى ئەم پێشەنگ و داهێنانانە، ئەگەرچى بۆچوونێکى تر هەیە کە پێیوایە ئەو خاسیەت و سیفەت و پێشەنگە خودى خەڵکى سلێمانییە، بەڵام ئەم بۆچوونە هەمووى راست نییە، بەبێ ئەو بۆچوونەى پێشووتر، کە یەکێتى یەکێکە لە فاکتەرە ئەساس و گرنگەکانى ئەم رۆڵ بینینەى سلێمانى.
ئەمە بەو مانایەیە، کە دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرێ کە یەکێتى وەکو هێزێک رۆڵى هەبووە لە پێشەنگى و داینەمۆى ئەم ئاڵوگۆڕانە، لە بوارى ئازادى و مافە مەدەنییەکانى خەڵک لە پرۆسیسى دیموکراسیدا، کەواتە بە درککردنى خەڵک بەم فاکتەرە، دەکرێت یەکێتى باشتر بناسرێت لەوەى کە بێ وجودى ئەو یان لە غیابى ئەودا ئەم فەزا ئازادەى کە هەیە بەتایبەت لە بوارى ئازادى راگەیاندن و پرۆسیسى دیموکراسى بەکوێ دەگات؟
واتە سلێمانى کە نفوزو گەشەى سلێمانى بووە وەکو نمونە سەیربکرێت، کە یەکێتى لە هەر شوێنێک گەشە بکات ماناى ئازادیەکان و دیموکراسى گەشەى باشتر دەکات و لە هەرکوێش یەکێتى غایب بێت و پاشەکشە بکات ئەوە ئازادییەکان و پرۆسێسى دیموکراسیش لە پاشەکشەدایە.
چونکە لە ئەزەلەوە ئەم حزبە لەسەر ئەو قەناعەتە دروستبووە کە دەبێت رەئى و رەئى جیاواز قبوڵبکات، ئازادى نووسین و بەیان، مافى تاک و تاکەکانى کۆمەڵگە، ئازادییەکان و مافى بێ ئەملاولاى خەڵکە، دیموکراسى گرنگترین و سادەترین مافى خەڵکە کە دەبێت لێى بەهرەمەند بن.
خۆ ئەوە بەو مانایەش نییە کە یەکێتى ئەزمونێکى سەد دەر سەد سەرکەوتووى پێشکەش کردووە، نەخێر رەنگە دەیان هەڵەى بەسەردا تێپەڕیوەو رەنگە ئەوەش راست بێت کە بوترێت پێتوایە کە یەکێتى فریشتەیە! نا بێگومان ئەم قسەو باسانەش بۆ ئەوەیە کە خەڵک هێزێکیان هەبێت پێشەنگیان بکات، کە بێ کەموکوڕى بێت و خەڵک کە بتوانن هەست بە ئارامى و ئاسایش و ئازادى و دیموکراسى و عەدالەت و یەکسانى بکەن، کە هێشتا کەم نین ئەو دەنگانەى پێیانوایە، یەکێتى نەیتوانى ئەو هێزە یەکەم و بێ رکابەرە بێت کە دەبوو وابێت.
ئەگەرچى لە بەرامبەردا بۆچوونێکى تر هەیە کە پێیوایە ئەوە یەکێتییە هاوسەنگى هاوکێشەکانى راگرتووە و دەستى بەو چەمک و پرۆسە گرنگانەوە گرتووە، ئەگەر نا زۆریان حاڵیان لە ئێستا خراپترو رەنگە هەندێک لەوانە تەنها بەناو وجودیان هەبووایە.
بەڵام گرنگ ئەوەیە یەکێتى بتوانێت ئەو چەمکە گرنگانەى کە پەیوەستن بۆ ژیان و خۆشگوزەرانى خەڵک کە داواى ئەوانە چۆن هەر بە قازانجى ئەوان باشتر دەتوانێ دیفاعیان لێبکات و خۆى بەدوور بگرێت لە پێچەوانەى ئەو چەمکانەى کە هەموو ماناکانى سیستمێکى تەندروست لەباردەبات.
چوارەم: یەکێتى بەو پێیەى هێزێکەو باوەڕى بە چەمکى دیموکراسى و رەهەندەکانى هەیە، کەواتە باوەڕى بەوەش هەیە ئاڵوگۆڕى دەسەڵات بکرێت لە کەمینەوە بۆ زۆرینە یان لە ئەکسەریەت و ببێتە ئەقەلیەت، ئەوەش بە ماناى ئەوەیە کە یەکێتى قبوڵیەتى هەرکات پێویستى کرد ببێتە ئۆپۆزسیۆن لەناو سیستمى سیاسى هەرێمدا.
کە ئەم خاڵە زۆر گرنگەو راستکردنەوەى ئەو بۆچوونەشە کە پێیوایە یەکێتى هێزێکە دەیەوێت هەر لە دەسەڵات و حوکمدا بێت.
بۆیە قبوڵکردنى یەکێتى وەکو هێزێکى ئۆپۆزسیۆن مانا قوڵەکانى ئەو بۆچوونەیە کە لە سیستمى دیموکراسیدا هێزەکان دەبێت رێز لە براوەکان بگرن و رێگایان بۆ چۆڵ بکەن وەکو چۆن دەبێت ئێستا هێزە کەمینەکان رێز لە ئیرادەى زۆرینە بگرن.
چونکە وەکو محەمەد سەبیلاى نووسەرى گەورەى مەغریبى دەڵێ "پێویستە سیستمى دیموکراسى وەڵامدانەوەى پێویستى لە رێگەى دامەزراوەکانیەوە بۆ ئەو کێشانە هەبێت کە لە کۆمەڵگەدا بوونى هەیە"(1)
کەواتە ئەوە باشترین ئەڵتەرناتیڤە کە دیموکراسى بکرێتە باشترین پێوەر بۆ هاتن و رۆیشتنى یان دەستاودەستکردنى دەسەڵات لەنێوان هێزە سیاسیەکاندا.
بۆیە دەبێت هەموو هێزەکان وەکو یەکێتى لانى کەم باوەڕ بەوە بکەن کە چۆن دەسەڵاتیان قبوڵە دەبێت لە دەسەڵاتدا ئەمانیشیان قبوڵ بێت.
چۆن بردنەوەیان پێخۆشە، نابێت دۆڕانیشیان لا کارەسات بێت.
چۆن حوکمداریان بەلاوە گرنگە، دەبێت ئۆپۆزسیۆن بوونیش لە هەرکات کە پێویست بوو قبوڵبکەن.
هەرکات هەموو هێزەکان ئەم مانیفێستە سیاسى و پرەنسیپە دیموکراسى و ئەخلاقییەى قبوڵکرد سەرەتایەکى زۆرباش لە گەشەى دیموکراسى لە هەرێمدا سەرهەڵدەدات، کە رێگا دەگرێت لە هەموو ناکۆکیەکان.
واتە ئۆپۆزسیۆن بوون گەر ئیلتیزاماتى دیموکراسى لەبەرچاوبگرێت دەتوانێت هێزە بچووکەکانیش بەرێتە دەسەڵات یان هێزەکان کە حوکمران بوون و لە دەسەڵات نەماون جارێکى تر بگەڕێنەوە دەسەڵات.
وەکو چۆن دواى روخانى یەکێتى سۆڤیەت و سیستمى سیاسى سۆسیالیستى لە وڵاتانى خۆرهەڵات بەتایبەتى لە بولگاریا هێزى حوکمران (بەرەى ئازادى خەڵکى بولگاریا) لە یەکەم هەڵبژاردندا زۆرینەو براوەى یەکەم بوو، بەڵام دواتر کە بووە ئۆپۆزسیۆن لە دەورەى سێیەمدا جارێکى تر حوکمى زۆرینەى بولگاریا دەگرێتەوە دەست.
بەڵام وەکو یەکێک لە سەرکردە سیاسیەکانى بولگاریا (دانیال میتهۆڤ) باسیکرد وتى "پاش ئەوەى حوکمان گرتەدەست حزبەکەمان تووشى ئینشیقاق و جیابوونەوە بوو بەڵام ئۆپۆزسیۆن بوونمان بەهەل زانى لەپاڵ ئەو چاکسازییانەى کە پێویست بوون حزبەکەمان بکەنەوە بە حزبى یەکەم و پێشەنگ"(2).
بەڵام بەبێ ریفرۆم و چاکسازى حزبى لە هەر ئاڵوگۆڕێکى بەرز بۆ نزم لە ئەکسەریەتەوە بۆ ئەقەلیەت ناکرێت خەونى ئەکسەریەتبوون ببینێت.
بێگومان ئەمە بۆ هەموو هێزێکى کوردیش راستە.
بۆیە وا هەستدەکەم یەکێتى دەتوانێت هەم حاکم و هەم ئۆپۆزسیۆن بێت، واتە دەتوانێت لەگەڵ هێزە حاکمەکان و لەگەڵ هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانیش ئۆپۆزسیۆن بێت.
ئەوەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە قبوڵکردنى ماناکانى دیموکراسییە.
یان وەکو محەمەد سەبیلا دەڵێت "دیموکراسى پەیژەیەک نییە دواى ئەوەى بەسەریدا سەردەکەوى پاڵێکى پێوەبنێیت و بیخەیت"(3).
ئەم بۆچوونە زۆر گەورەو گرنگە.
کە دیموکراسى ماناکانى ئەوە نییە، تا خۆت دەگەیەنیتە حوکم و دەسەڵات و دواتر بڵێیت پێویست پێینییە، ئەوە لە خەیاڵى خۆتدا دروستبکەیت کە ئیتر قبوڵکردنى دۆڕان و هاتنەخوارى ئۆپۆزسیۆن بوون مانایەکیان نییە، چونکە لەگەڵ سەرهەڵدانى ئەم بیرۆکەیە بێ سێ و دوو سیستمێک لە حوکمێک حزبێک یان دەسەڵاتێک دروست دەبێت کە پێیدەوترێت "دیکتاتۆر"، هەروەکو چۆن کاتى خۆى فیدل کاسترۆ لە کوبا کردى ئیتر پەیژەى شۆڕش و دیموکراسى و تەنانەت سۆسیالیزم و مارکسیزمیشى فڕێدا و کارى پێنەماو وتى دیموکراسى مانایەکى نییە.
هەر هێزێک قبوڵى ئەوە نەکات کە دۆڕا، بێتەخوارەوە، بۆئەوەى جارێکى تر بە هەمان پەیژەدا سەربکەوێتەوە، نابێت هەرگیز چاوەڕێى ئەوەشى لێبکرێت کە هیچ کام لە ماناو بەهاکانى ئازادى و دیموکراسیشى لە خۆیدا هەڵگرتووە.
بەڵکو ئەو هێزە دەبێت بناسرێت کە خاوەنى گوتارێکى تۆتالیتارى مەترسیدارە بۆ کۆمەڵگە.
بۆیە ئەرکى کۆمەڵگەیە یان تاکەکانى کۆمەڵگەى کوردستانە، کە هێزە سیاسیەکان باش بناسنەوە کە کێ ئەم مەیل و گەرایشە مەترسیدارەى لە هەناوى خۆیدا هەڵگرتووە، کام هێزە ئامادەیە بەو پەیژەیەى کە پێیدا سەرکەوتووە قبوڵى بکات بە هەمان پەیژەدا بێتەخوارەوە.
هەر هێزێک لە کوردستان ئەمە مانیفێستى کارکردنى بێت، دەتوانێت داهاتوویەکى گەش بۆخۆى دروستبکات و دیسان قسەیەکى محەمەد سەبیلاى نووسەرو بیریارى گەورەى مەغریبى دێنم کە دەڵێ "ئێمە تا ئێستا لە دونیاى یەک واتاو یەک بیرۆکەو یەک جیهان و یەک رەوتدا دەژین"(4).
کە دیارە مەبەستى دنیاى عەرەبییە، بەڵام ئەم قسەیەى جوانەو کە کوردیش بتوانێت لە ماناکانى تێبگات کە ئایا وەڵامى ئەم پرسیارەمان داوەتەوە کە بە قەناعەتى من یەکێتى لانى کەم یەکێکە لەو هێزانەى وەڵامى داوەتەوە بەو مانایەى پێیوایە، کوردستان یەک دنیاو یەم واتاو یەک بیرۆکە نییەو قەناعەتى بەوە هێناوە کە جیاوازى هەیەو رەنگە هەر ئەو جیاوازیکردن و قبوڵکردنەشى بێ کە کە یەکێک لە سەرکردەى حزبە ئیسلامییەکان جارێک بە مام جەلال دەڵێ "هەمیشە دوعات بۆ دەکەم ساغ و سەلامەت و تەمەن درێژ بیت، چونکە بە پشت و پەناى خۆمانت دەزانین"(5).
بێگومان ئەزمونى دنیا سەلماندویەتى کە ئەو هێزانە براوەن کە بڕوایان وایە لەودیو ئەوانەوە باشتر لە پشت ئەوانەوە حوکمێکى تر لەمدیوەوە جیهانێک و بیرۆکەیەکى ترو هێزێکى تر ئامادەیە ببێت بڕوات.
نەک ئەو هێزە تۆتالیتاریانەى کە بینیمانن و خاوەنى ئەم هزرو بیرو بۆچوونانە بوون و پێیانوابوو ئەوان نوێنەرى خوان لەسەر زەوى و پێیان وابوو یەک دونیا یەک جیهان و یەک بیرۆکە هەیە.
گرنگترین خاڵى ناو سیستم و پرۆسیسى دیموکراسیش بۆ هەر حزب و حکومەتێک ئەوە نییە کە خۆى پێیوابێت، دیموکرات و لیبراڵ و ئازادیخوازە، بەڵکو ئەوە واقیعیەتى زهنى خەڵکە کە بڕیاردەدات کام سیستم و حکومەت و حزب دیموکرات و لیبراڵەو کێش تۆتالیتارو خۆسەپێن و دیکتاتۆرە.
خۆ زۆر لە وڵاتانى ئەمریکاى لاتین بەناوى دیموکراسییەوە حزبێک یان دوو حزب زیاتر لە چل ساڵ لەسەر حوکمن و ڕبَگریان لە هەموو ماف و ئازادییەکانى خەڵک و ئازادى راگەیاندن و مافە مەدەنى و دیموکراسییەکان کردووە.
لەکاتێکدا پێیانوایە سیستمەکانیان و حزبەکانیان و دیموکراسین، تەنانەت حزبى بەعسیش خۆى بە یەکێک لەو سیستم و حزبانە ئەزانى و کە حزبێکى دیموکراسى و پلوراڵە، هەر بۆیە لە زۆربەى هەڵبژاردنەکاندا 99% دەنگەکانى مسۆگەر دەکرد.
ئەم جۆرە لە هەڵبژاردن و قەناعەت کردنە خەڵک جگە لە گێلیەتى و گاڵتەکردن بە دیموکراسى و خستنەژێر پرسیارى دیموکراسى و رەزیلکردنى مانایەکى ترى نییە.
چونکە لەم تێڕوانینەى بەعس و هاوشێوەکانى بۆ سیستم و چەمکى دیموکراسى و کۆمەڵگەى کراوە مۆدێرن. شتێک کە زەرەرمەندى یەکەم و کۆتایى یە خودى چەمکى دیموکراسییە، دواجار تاک و کۆمەڵگەو هاووڵاتییە.
بە مانایەکى تر لەناو سیستمى بەعس و هاوشێوەکانى بەعس (سوریا، لیبیا، میسرو یەمەن و تونس و تەنانەت ئێران، کوبا، کۆریاى باکورو بۆرما...) هەمان رەفتارى سەدام حسێن و بەعس هەبووە.
ئەوان لەناو چوارچێوەى ئەو ئۆردوگایەدا تەنهاو تەنها بیریان لە رامکردنى هاووڵاتیەکانیان دەکردەوە بیر لە دەستەمۆکردن و ملکەچکردنى تاکەکانیان دەکردەوە، کە چۆن بەناوى دیموکراسى و سەروەرى نیشتمان و دڵسۆزى بۆ حزب لەناو سیستم و دەسەڵاتەکەیدا شتێکى بەناوى ماف و ئازادى و ئازادى راگەیاندن و پلورالیزم و مافى تاکى نەهێشتبوەوە.
بۆیە باشترین ئەزمون بۆ حزبى کوردى ئەوەیە کە هەرگیز بەلاى ئەم بیرکردنەوانەدا نەچێت بەڵکو رێک وا باشە پێچەوانەى ئەم جۆرە لە مۆدێلى حزبى و دیموکراسییە کاربکات.
ئەم بۆچوونەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت رەنگە لەناو کۆمەڵگەى کوردیدا حزبى کوردى هەبێت تووشى ئەم نەزعەو خەیاڵە پۆتۆپییە بێت بەناوى شۆڕشگێڕى و خەبات....
ئەو مافە بەخۆى بدات کە بۆ هەمیشە حوکم بکات یان گوێ لە هەڵبژاردن و سیستمى دیموکراسى و ئەکسەریەت و ئەقەلیەت نەگرێت.
یان بیەوێت دیموکراسى وەکو ئەوەى خۆى دەیەوێت پراکتیزە بکات نەک وەکو ئەوەى کە هەیە بەڵام دڵنیام کە یەکێتى ئەم مۆدێلەى ناوێت و قەناعەتى بەوەش هەیە کە رێز لە زۆرینە و کەمینە، بردنەوەو دۆڕان بگرێت، ئەوەش مۆدێلێکە کۆمەڵگەى کوردستان لەسەر پرۆسێسى دیموکراسى رادەهێنێت.
ئازادى راگەیاندن و عەقیدەو بەیان
(2)
ئەوکاتەى بڕیاردرا (مەسیح) لەخاچبدرێت، پەیامە پیرۆزەکانی کۆتاییان نەهات و رێگا لە بڵاوبوونەوەى نەگیرا.
کاتێکیش خەلیفە موقتەدیر هەستیکرد تارمایى شۆڕشێکى کۆمەڵایەتى حەللاجى لە ئاسۆدایە، بڕیاریدا بۆ سەرکوتکردنى ئەو شۆڕشە حەللاج لە خاچبدرێت.
لە بەنگلادیش بە تۆمەتى دەرچوون لە یاساو بڵاوکردنەوەى بەناو کتێبى پڕوپوچ (تەسلیمە نەسرین) دەکەوێتە بەر مەترسى و ناچاردەکرێت رووبکاتە تاراوگە.
لە چیللى و لەسەر دەستى دیکتاتۆر ئەنگۆستۆپنیۆشێدا ، "ڤیکتۆر خارا" بەخۆى و گیتارەکەیەوە لە گۆڕەپانى سانتیاگۆ، بە تۆمەتى ئەوەى کە سروودبێژى شۆڕش بووە لە خاچ دەدرێت و دەدرێتە بەر رێژنەى گوللە.
سەلمان روشدى؟ بە تۆمەتى نووسینى ئایاتى شەیتانى و دەرچوون لە یاساکانى دین، هەر ساڵەى خەڵاتى کوشتنەکەى زیاد دەکرێت و ناچاردەکرێت پۆلیس پارێزگارى لێبکات تا ئەویش لەخاچ نەدرێت(6).
سەرەڕاى ئەوەى لە بەندى (19) رێککەوتننامەى (UN) سەبارەت بە ئازادى فکر و دەربڕین و چاپکردن، کە دیارە زۆر لە وڵاتانى دونیا ئیمزایان کردووە دەڵێت"هەموو کەسێک مافى ئازادى دەربڕینى بیروبۆچوونەکانى خۆى هەیە، ئەم مافانە مافى هەبوونى ئازادییە بەبێ دەستێوەردان و مافى خستنەرووى بیروبۆچوونەکانە، هەروەها مافى لەدووگەڕان و پەیداکردن و بڵاوکردنەوەى زانیارى و بۆچوونەکانە، و بەکارهێنانى هەموو ئامڕازەکانى بڵاوکردنەوە بەبێ هیچ سنوورێک دەگرێتەوە(7).
بێگومان هەرکام لەمانە خاوەنى ئایدیاو بیروبۆچوونى ئازادانەى خۆیان بوون، بە لە خاچدان و کوشتن و هەرەشەکردن لێیان، نەیانتوانى رێگە لە بڵاوبوونەوەى پەیامەکانیان بگرن و، لەو رێگایە دووریانبخەنەوە، بەڵکو خودى خۆیان و پەیامەکانیان بۆ هەمیشە گەل و نەتەوەو گشت مرۆڤایەتى شانازییان پێوەدەکات....!
بێگومان کورد، وەکو گەلێکى چەوساوە و ژێردەست بەشێک بووە لەو چەوسانەوەیە بەرامبەر گەلەکەى، کە نووسەرو رۆشنبیرەکانى ئەنجامدراوە، هەربۆیە لە هەموو سیستمێکى سیاسى باشتر هەست بە چەرمەسەرییەکانى نەبوونى ئازادى دەکات و لەدواى راپەڕینى خەڵکى کوردستانیش بە دەیان هەزار کتێب چاپکراون و ئازادى بەشێوەیەکى باش دراوە بە میدیاکان. ئەگەرچى هێشتا پێویستى بەوەیە رێگرى و مەترسییەکانى بەردەم میدیا بەتەواوى لاببرێت.
بەڵام بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانى ناوچەکە هەرێمى کوردستان لە بوارى راگەیاندن و چاپ و میدیا زۆر لەپێشەوەیە، کە دەبێت هەموو هەنگاوەکانى تر بگیرێتە بەر لەپێناو دەستەبەرکردنى ئازادى بێ سانسۆر و بێ قەیدو مەرج لە چوارچێوەى یاسایەکى نوێ و مۆدێرندا.
وە ئەم پێشەکییە بۆ ئەوەیە کە بڵێم لە کوردستان خەریکە دیاردەیەک سەرهەڵئەدات.
بۆ نمونە لە بازاڕەکانى سلێمانى کتێبى "چەپکێک لە مێژووى کۆمەڵە"ى ئیبراهیم جەلال کۆپى دەکرێت بە (25000)دینار دەفرۆشرێت. (8)
لە بازاڕەکانى هەولێر دیوانە شیعریەکەى قوبادى جەلیلزادە " ستیانى بەفر پڕە لە ریشۆڵە"(9) کە بە داخەوە پێش بڵاوبوونەوەى چەند دانەیەکى لە کۆگاى دەزگاى ئاراس دەدزرێت و دواتر مەلایەکى ئاینى لە مزگەوتى هەولێر تەکفیرى دەکات و خۆشتر لەوەش سەرۆکى لیژنەى ئەوقاف لە پەرلەمان و داواکارى گشتى سکاڵایان دژى قوبادو دەزگاى ئاراس تۆمارکردووە.
سەیرە، ئەگەر وامان دانا مەلا با هەر خەریکى ئەم کارانە بێت وەکو هەمیشە، بەڵام لیژنەى پەرلەمانى و داواکارى گشتى ئەم کارانە دژى شاعیرێکى گەورە و دەزگایەکى وا کە شایانى خەڵات و رێزلێنانە لە بەرامبەر ئەو هەموو ئەرکەى گرتویەتیە ئەستۆ بە چاپکردنى هەزاران کتێب کەچى سکاڵایان لەسەر تۆمار بکرێت.
بێگومان ئەوە بەرتەسکردنەوەى سنوورەکانى ئازادییە، ئەى داواکارى گشتى لەسەر شتە گرنگەکانى تر کۆمەڵگەى کوردستان و کوشتنى رۆژنامەنووسان و دیاردەى گەندەڵى بۆ قسەى نییە؟
کتێبەکەى قوباد لە هەولێر بە نهێنى کۆپى دەکرێت و دەفرۆشرێت بە (15000)،دینار لە بازاڕەکانى دهۆک کتێبەکەى "ئەیوب بارزانى"(10) بە نهێنى دەفرۆشرێت. ئەم سێ نمونەیە کۆتایى نهێنى فرۆشتنى کتێب و رۆژنامەگەرى نییە لە هەرێمى کوردستاندا، بەڵکو پێشتریش شاهیدى فرۆشتنى نامیلکەى "بوک و زاواى موسوڵمان" بووین ، پێش ئەویش کتێبەکەى مەریوان هەڵەبجەیى "سێکس و شەرع و ژن، لە مێژووى ئیسلامدا"(11)
قسە ئەوە نییە ئەم مەسەلەیە شتێکى تازەو نوێیە لە ناوچەکەدا، بەڵام بۆ هەرێمى کوردستان ئەمە بە سەرەتاى مەترسییەکى جدى دەزانم، سەرەتایەکە بۆ خوڵقاندنى دیاردەیەک گەر هەر کتێب و نامیلکەیەک قەدەغەکرا یان ژمارەى سپاردنى فەرمى پێنەدرا یان دەقەکەى هەڵەى مێژوویى تێدابوو کە نابێت بڵاوبکرێتەوەو بفرۆشرێ. بەڵام دواتر بە نهێنى یان وەکو دەڵێن بە قاچاغ بفرۆشرێت.
پێم سەیرە لە هەرێمى کوردستاندا کە تا ئەو شوێنەى ئازادى راگەیاندن بە رەسمى و بە یاسا نووسرابێت، تا ئەو شوێنەى لە هەر ئەندام پەرلەمان و بەرپرسێکى حزبى و حکومى، هەر نووسەرو روناکبیرێک دەپرسیت ئەم کارە مەحکوم دەکات و دژیەتى.
هەروەها لە رەشنووسى دەستورى هەرێمى کوردستانیشدا لە دەروازەى دووەم لە مافە سەرەتاییەکان لە بەشى یەکەم مافە شارستانى و سیاسیەکان لە خاڵى دەیەم هاتووە "هەموو کەس مافى ئازادى دەربڕینى هەیە و پێویستە ئازادى رۆژنامەنووسى و هۆکانى را دەربڕین و راگەیاندن و فرە لایەنیان مسۆگەربکرێت، بەڵام نابێت مافى توندوتیژى و رق و کینە برەوپێبدات. (12)
قسەکەش ئەوەیە کە هەموومان بڕوامان بەوەیە کە ئازادى هەبێت بە تایبەتى ئازادى راگەیاندن، ئازادى عەقیدە – بەیان.
بەڵام ئایا کێیە رێگا دەگرێت لەوەى ئەم کتێب و نامیلکانە بە ئاشکرا بفرۆشرێن لەسەر شەقام و ناو کتێبخانەکان؟ وادەکات تەنها چەند کەسێک سودمەند بن و کۆپى بکەن لەکاتێکدا نرخى هەریەک لەم کتێبانە لە (10000) زیاتر نییە، بەڵام بگاتە (25000 –50000)دینار.
رەنگە رەهەندە سیاسى و رەهەندەکانى پەیوەستى ئازادى لەم وڵاتەدا دەیان جار ماناو بەهاى زیاترە لە نرخەکەى هەرچەندە بێت.
چونکە یەکێک لەو چەمکە گرنگانەى کە ئێستا کۆمەڵگەى دیموکراسى و مەدەنیى و سیکۆلارەکان خۆرئاواى پێدەناسرێتەوە بوونى میدیاى ئازاد، رۆژنامەوانى چاپ و نەشرى کتێب و بڵاوکراوەکان و کەناڵەکانى تەلەفزیۆن و رادیۆو دەزگاى چاپ و بڵاوکردنەوەیە بەبێ هیچ سانسۆرێک.
لە لایەکى ترەوە لە یاساى بنەڕەتى و سەرەکى وڵاتێکى وەکو سویددا کە یەکەم جار لە ساڵى (1766) نووسراوەتەوە و دواتر ئاڵوگۆڕى بەسەردا هاتووە دەڵێت "مەبەست لە ئازادى مافى چاپکردن، ئەو مانایایە کە هەر هاووڵاتیەکى سویدى بێ ئەوەى بگەڕێتەوە بۆ هیچ دەزگا یاخود ئۆرگانێکى گشتى بێ ئەوەى هیچ لەمپەڕێکى لەبەردەمدا دابنرێت مافى چاپکردنى هەیە".(13)
ئەوەش دیارو ئاشکرایە کە یەکێک لە فاکتەرەکانى سەرکەوتنى بلۆکى خۆرئاوا لە جەنگى ساردو دژى بلۆکى خۆرهەڵاتى بوونى ئازادى میدیاو راگەیاندن بوو.
هەرچەندە من واینابینم کە، حکومەت و دەسەڵات و تەنانەت زۆر لە حزبەکانیش دژى بڵاوکردنەوەى ئەو کتێبانە بن، یان لەگەڵ دانانى سانسۆر بن.
بۆ نمونە، لە کتێبى "چەپکێک لە مێژووى کۆمەڵە" کە لە سلێمانى چاپ و بڵاوکراوەتەوە، باس لە مێژووى کۆمەڵەى رەنجدەرانى کوردستان دەکات، تا ئەم ساتەش باوەڕ ناکەم هیچ کەسێک بە رەسمى فشارى خستبێتە سەر فرۆشتنى و ئەگەر کارێکى واش کرابێت هەڵەیەو دەبێت رێگاى پێنەدرێت.
هەرچەندە کتێبەکە بەداخەوە وەکو لە هاوڕێکانى نووسەرى کتێبەکەم بیستووە کە هەڵەى مێژوویى تێدایە، گێڕانەوەى رووداوەکان بەو شێوەیە نییە، لەگەڵ ئەوەشدا گێڕانەوەى مێژوو کارێکى هێندە ئاسان نییە، بەڵکو پێویستى بەوەیە کە کێشەو گرفتى ترى دروست نەکەین لە ئەنجامى نووسینى کتێبێک کە بە داخەوە ئەم کتێبەو زۆر لە کتێبەکانى تر دروستیکردووە.
بەتایبەتى کۆمەڵگەى کوردستان هێشتا گیرۆدەى بەشێک لەو رووداوە نێگەتیڤە مێژووییانەى سەردەمى شەڕى ناوخۆو رووداوەکانە لە شۆڕشى ئەیلول تا دەگاتە ئێستا وە ئەگەر هەر قەرار بێت ئەم رووداوانە باسبکرێت و بڵاوبکرێتەوە پێویستە پێش هەمووشت ئەوە لەبەرچاو بگرین کە دەبێت نووسەر زۆر راستگۆ بێت و بە راستى مێژووى رووداوەکان بنووسێتەوە یان باس لە کوشتنى ئەم و ئەو بکرێت، بۆ نمونە یاداشتەکانى گیڤارا و گێڕانەوەکانى ئۆجەلان و تەنانەت قامشلۆش باس لەم خاڵە نێگەتیڤانە ناکات کە کێ کێى کوشتووەو گرفت بۆ حزب و وڵاتەکەیان دروست بکەن.
پێویستە بە وردبینییەوە سەیرى ئەم رووداوانە بکات نەک ئەوەندەى تر دۆخەکە بئاڵۆزێنێت.
راستە مێژووى شۆڕشى خەڵکى کوردستان کۆمەڵێک نهێنى زۆرى تێدایە کە هێشتا ونن و خەڵک نایزانن، بۆیە پێویستەو ئەرکى ئەوانەیە کە بەشداربوون و دەیزانن، بەڵام بە ویژدان بیگێڕنەوەو تەنها هەقیقەتەکان باسبکەن، نەک بە میزاج و ئارەزووى خۆیان شت بڵێن و بنووسنەوە یان باس لە کوشتنى ئەم و ئەو بکرێت؟، بۆ نمونە یاداشتەکانى گیڤاراو گێڕانەوەکانى ئۆجەلان و تەنانەت قاسملۆش باس لەم خاڵە نێگەتیڤانە ناکات کە کێ کێى کوشتووەو گرفت بۆ حزب و وڵاتەکەیان دروست بکەن.
بۆ نمونە لە کتێبى "چەپکێک لە مێژووى کۆمەڵە" بەداخەوە کە بەشێک لە هاوڕێکانى کاک ئیبراهیم جەلال دەڵێن نەک قسەى من بێت کە "بەشێک لەو مێژووە شێوێندراوەو راست نین، بەشێک لە گێڕانەوەى رووداوەکان وانییە کە نووسەر نووسیویەتى".
بۆیە هەر زوو مامۆستا جەعفەر وەڵامى ئەو کتێبەى دایەوە، کاک مەلا بەختیاریش لەژێر ناوى چۆن چەپکێک و کام مێژووى کۆمەڵە(14) وەڵامى دایەوەو سەرەڕاى کاک ئاوات عەبدولغەفورو خەڵکانى تر.
لەگەڵ ئەوەشدا کە دیسان من کتێبەکەم خوێندوەتەوەو لەناو رووداوەکان نەبووم ئەگەر ئەو بۆچوونەى ئەو بەڕێزانەى تریش راست بێت، دیسان هەر لەگەڵ ئەوەدا نیم کە کتێبەکە رێگرى لە فرۆشتن و چاپکردنى بکرێت بەڵکو دەبێت وەڵام بدرێنەوە.
وە ئەوەندەى بشزانم، ئەو بۆچوونانە راست نین کە گوایە لەلایەن یەکێتى و کاک بەختیارو خەڵکانى ترەوە رێگرى لە فرۆشتنى کرابێت وەکو باسدەکرێت.
چونکە یەکێتى بۆخۆى باوەڕى تەواوى بە ئازادى راگەیاندن و بیروبۆچوون هەیە بە تایبەتى لە رووداوى رۆمانى "سەگوەرى" محەمەد موکرى لە شاخ و داکۆکى هەڤاڵ مام جەلال هەر ئەو کات وتى "دەبێت نووسین بە نووسین وەڵام بدرێتەوە و ژیان و ئازادى بۆ نووسەران فەراهەم بکرێت" سەلماندنى ئەو راستییەن.
لەوەش زیاتر هەموو کەس ئەوە دەزانێت کە مام جەلال خۆى تا چەند لەگەڵ لەگەڵ ئازادى و رێزگرتن لە نووسەران و رۆژنامەنووسان و روناکبیرانە لە کوردستان و عێراق و ناوچەکەشدا، بەگشتیش بەشێکى زۆر لە بەرپرسانى یەکێتى باوەڕیان بە ئازادى راگەیاندن و مافى نووسەران و نووسین و بڵاوکردنەوەو وەڵامدانەوە هەیە.
هەروەها نۆڤلێتى"مولازم تەحسین و شتى تر" فەرهاد پیرباڵ، کە کەوتە بەر هەڕەشەى چەند کەس لە هەولێرو کۆمەڵێک پێشمەرگەى دێرین، کە گوایە سوکایەتیان پێکراوەو پارێزگارى لە ئازادى نووسینى پیرباڵ کرا لەلایەن یەکێتى.
هەرچى پەیوەستە بە کاک مەلا بەختیارەوە، سەرەڕاى ئەوەى وەڵامى کتێبەکەى دایەوەو بۆچوونى تایبەتى خۆشى هەیە لەناو یەکێتیدا، کەسێکە کە زۆر بڕواى بە ئازادى بەرامبەرەکانى هەیە، کەسێک کە زۆر باوەڕى بە ئازادى و بیروبۆچوونى نووسین و وەڵامدانەوە و ئازادییە شەخسیەکان و دژى سانسۆرو پێشێلکردنى مافى بەرامبەرە.
بۆ نمونە ئەوکاتەى پشکۆ نەجمەدین لە ژمارەى (175) ى رۆژنامەى رۆژنامە لە 12/2/2008 لەسەر کتێبەکەى (ئەزمون و یاد) نووسى کە ژمارەى سپاردنى لەلایەن وەزارەتى رۆشنبیرى و بەرێوەبەرێتى چاپ و بڵاوکردنەوە پێنادرێت.
هەر ئەوکات وەکو من بزانم مەلا بەختیار ئامادەیى دەربڕى کتێبى (ئەزمون و یاد) هەردوو بەرگى یەکەم و دووەمى بۆ چاپ بکرێت و راشیگەیاندبوو "نابێت رێگرى لە چاپکردنى ئەم کتێبەو هەر کتێبێکى تر بکرێت"(15).
پاش بڵاوبوونەوەى بەرگى دووەمى ئەزمون و یادیش بینیمان کە کتێبەکە باسى لە بیرەوەرى رۆژانى شاخ و کێشەو گرفتەکانى نێو حزب و حزبى کوردى بەتایبەتى ململانێکانى ناو ى.ن.ک و جیابوونەوەى ئاڵاى شۆڕش دەکات.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کە کتێبەکە بێ رەخنە نەبوو، بەڵام هەر لەلایەن دەزگاکەى مەلا بەختیارو رۆژنامەى چاودێر ریکلامى بۆکراو لە ڤیستیڤاڵى گەلاوێژ خەڵاتى ساڵى باشترین کتێب و پڕفرۆشترین کتێبى وەرگرت و دواجاریش چاپى سێیەمى کرایەوە.
جیا لەوەش هەر ئەوکاتە مەلا بەختیار لەسەر مەسەلە فکرییەکان لەگەڵ برادەرانى رەهەند کەوتە ناکۆکى، لاى مام جەلال دیفاعى لێکردن و وتى "ئەوانە خەڵکى پاک و باشن و پێویستە یەکێتى مافیان بپارێزێت".
لەکاتى بڵاوبوونەوەى رۆمانى "منداڵبازى" فەرهاد پیرباڵیش ئەوکات فەرماندەیى پێشمەرگەو دەیان پێشمەرگەى دێرین داواى گرتن و دادگایى و دەرکردنى فەرهاد پیرباڵیان کرد.
بەڵام هەر ئەوکاتیش لەرێگەى مەلا بەختیارەوە بەڕێز مام جەلال ئاگادار کرایەوەو رایگەیاند، ئەگەرچى من لە ڕێگەى مەلا بەختیارەوە ئەوەم زانیوە کە هەڕەشە لە فەرهاد پیرباڵ کراوە، بەڵام کەس بۆی نییە هەڕەشەى لێبکات و ئەگەر هەرکەسیش رەخنەى هەیەبا وەڵام بداتەوەو هەر ئەوکاتیش فەرهاد پیرباڵ وتى "دەچمە فەرەنساو دواى دێمەوە سلێمانى".
بۆیە دورو نزیک فرۆشتن و نەفرۆشتنى کتێبەکە پەیوەندى نییە بە مەلا بەختیارەوە.
لەبارەى کتێبەکەشەوە، هەم مەلا بەختیار وەڵامێکى تێروتەسەلى داوەتەوەو هەم ئیبراهیم جەلالیش بۆ جارێکى تر کتێبەکەى چاپ کردەوە، کە ئەمە خاڵێکى گرنگ و بەرچاوە.
مەبەستم لەم نمونەیە ئەوەیە چۆن مەلا بەختیار رۆڵى هەبوو لە چاپکردنەوەى ئەزمون و یاد، بە هەمانشێوە دژى سانسۆر و چاپنەکردنى بوو و دواتریش رێزى زۆرى نا لە نووسەرى کتێبەکە.
مەلا بەختیار کەسێکە کە لە ناو یەکێتیدا هەمیشە داکۆکى لە ئازادى و عەقیدەو بەیان و ئازادى کارى راگەیاندن دەکاتەوەو بگرە زۆرجار لەگەڵ بۆچوونى بەرامبەرەکانیشى نییە؟
بەڵام لەگەڵ سانسۆرکردن و داخستنى دەرگاو پەنجەرەکانى ئازادى نییە، سەرەڕاى جەختکردنەوەى لەسەر چەمکى دیموکراسى بەتاییەتى بۆ کۆمەڵگەى کوردستان.
بۆیە ئەوە راست نییە کە کەس لە پشت رێگرى لە فرۆشتنى کتێبەکەوە بێت، بەڵام دیسان دەبێت هەر هۆکارێک هەیە بۆ ئەو کارە حکومەت و دەزگا ئەمنییەکان گرەنتى بدەن بە نووسەرى کتێبەکە و بە فرۆشیارانى لە کتێبخانەکان و بە خوێنەرانیشى.
ئێستاش ئەرکى هەموو لایەک و بە تایبەت حکومەت و وەزارەتى رۆشنبیرییە رێگرى نەکات لە کتێب و بڵاوکراوەکان.
سەبارەت بە لایەنى یاسایى و مافە یاساییەکانى نووسەرو ئازادى بڵاوکردنەوەو کتێب و نووسین و راگەیاندن لە دەستورى عێراقیشدا لە بەشى یەکەم، مافەکان و لە بەشى ئازادییەکاندا لە مادەى (38) دا هاتووە سەبارەت بە ئازادییەکان دەڵێت "دەوڵەت ئەرکیەتى ئەم خاڵانە جێبەجێ بکات، بەمەرجێک نەبێتە هۆى تێکچوونى یاساو ئادابى گشتى.
یەکەم: ئازادى دەربڕین بە هەموو شێوەکان.
دووەم: ئازادى رۆژنامەگەرى و چاپکردن و ئاگادارى و راگەیاندن و بڵاوکردنەوە.
سێیەم: ئازادى کۆبوونەوەو خۆپیشاندانى هێمنانە بە یاسا رێکدەخرێت(16).
بەڵام بەداخەوە لە وڵاتانى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست چونکە وەکو وتراوە "هەموو شتێکى مەمنوع مەرغوبە"، وەکو چۆن لە ئێران کتێبەکەى سەلمان روشدى "ئایاتى شەیتانى " دەستاو دەست و کۆپى دەکرێت بە نهێنى دەفرۆشرێت و بگرە لە وڵاتانى ناوچەکەو کوردستانیش کۆپى دەکرێت و یان چاپى عەرەبى کتێبەکە بێ ناو یان ناوى خوازراوى لەسەر دادەنرێت و لە وڵاتانى عەرەبى چاپکراوەو بڵاوکراوەتەوە.
لە بەنگلادیش کتێبەکانى تەسلیمە نەسرین بە هەمان شێوە کۆپى دەکرێن و دەستاودەست دەکات. هەر ئەوەش نووسەرى ناچارکرد ئەو وڵاتە جێبهێڵێت و رووبکاتە تاراوگە.
"سەلیم بەرەکات"ى نووسەرى کوردى سوریاش تووشى هەمان کێشەو گرفت بوەتەوە لەسەر نووسین و رۆمانەکانى.
ئەگەرچى من مەبەستم نییە بڵێم کتێبەکانى کوردستان وەکو کتێبەکانى سەلمان روشدى و تەسلیمە نەسرین هەمان بۆچوون و مەبەستن نا، چونکە ئەوانەى ئەوان دژى ستەم و چەوسانەوەو بێمافى خەڵکى وڵاتەکانیانە لە بوونى دیکتاتۆریەت و حاکم بەسەر خەڵکەکانیانەوە، یان دژایەتییە لەگەڵ مەزهەب و باوەڕە سوننەتى و تەقلیدییەکان.
بە واتایەکى تر، نووسەرانى وەک سەلمان روشدى و تەسلیمە نەسرین و خارا، بۆ سەندنى ئازادى و دیفاع لە بیروباوەڕەکانیان و بەدیهێنانى ئازادى و دیموکراسى بۆ وڵاتەکانیان ئەوەیان کردوو خۆشیان کردە قوربانى، یان دەستیان لە نیشتمان هەڵگرت و روویانکردە تاراوگە.
بەڵام بەداخەوە ئەوانەى کوردستان هەندێکیان باس لە رووداوەکانى ناوخۆو شەڕى ناوخۆ دەکەن کە وەک پێویستیش نین و ناتوانن بێلایەن و هەقیقەتانە رووداوەکان بگێڕنەوە بەڵام لەسەر دیوانى شیعرى و رێگرتن لە فرۆشتن بێ سێ و دوو فشارە لەسەر ئازادى نووسین و نابێت رێگا بە مەلاو ئەوقاف بدرێت دەستوەرداتە ئەو کارانەوە.
قسەکە ئەوەیە من پێموایە جیاوازییەکەى نێوان (ئێران، بەنگلادیش و سوریا) لەگەڵ (هەرێمى کوردستان) ئەوەیە کە لە هەرێم شتێک هەیە گەر کامڵ و تەواویش نەبێت ناوى (ئازادى و دیموکراسى)یە بەڵام لە وڵاتانى تر، دەسەڵات بڕیاریداوە کە ئازادى و دیموکراسى نییە و جێگەى نابێتەوە.
بۆیە رێگرى لە چاپکردنى کتێب و سانسۆر لەسەر فرۆشتن و کەناڵى میدیایى کارێکى ئاساییە، بەڵام لە هەرێمى کوردستان وەکو وتم هەموو لایەک بڕیاریانداوە کە ئازادى و دیموکراسى قبوڵ بکەن، کە ئازادى راگەیاندن و عەقیدەو بەیان قبوڵ بکەن، کە یاسا هەیە بۆ پارێزگارى لە کەسەکان و لە ماف و نووسین و سەروەرییان.
ئەگەرچى لە یاساکەشدا هاتووە نابێت سوکایەتى و تەشهیرو هێرش ببێت بۆ سەر ئەوانى تر، بەڵام دیسان هەموو شتەکان لەناو چەقى ئازادى و دیموکراسى جێگەى دەبێتەوە و دەبێت جێگەى ببێتەوە.
هەرچەندە ئازادیخوازان و دیموکراسیخوازان و نووسەران و رۆشنبیران لە کوردستان لەگەڵ ئەوەن کە ئازادى بێ قەیدو مەرجە سیاسى و ئینسانى و فەرهەنگى و تەنانەت دینیش بۆ هەموو کەس و لایەک ببێت.
بێگومان ئەم حاڵەتانەى باسمکرد تەنها بۆ کتێبەکەى کاک ئیبراهیم و بۆ یەکێتى و شارى سلێمانى راست نییە، بەڵکو بۆ دهۆک و هەولێرو کەرکوکیش راستە.
لە هەولێر دیوانەکە شیعرییەکەى قوبادى جەلیلزادە کتێبفرۆشەکە وای شاردوەتەوە لە ترسا، بەڵام دوایى داواى بیست هەزار دینارى لێدەکات و وەکو خۆشى دەڵێت ئەگەر کەسێک زۆر متمانەى پێنەکات پێینافرۆشێت....
دیسان دەبێت بپرسین کێ ئەم حاڵەى خوڵقاندووە، دیوانە شیعرییەک هێندە مەترسیداربێت؟
ئایا قوباد چى دەڵێت؟ جگە لەوەى هەست و شعورو خەیاڵى شاعیرانەى خۆیەتى، نەخێر واقیعیەتى کۆمەڵگەى کوردستانە ئایا ئەمە حەرامە؟
خۆ من دڵنیام رەنگە مەزهەبییەکان بەم شیعرانە نیگەران بن بەڵام هەندێک دەڵێن نەخێر پارتى و بەرپرسانى پارتیش لە هەولێر بەرپرسن کە من پێموانییە وابێت، بەڵام دەبێت حکومەت رێگا نەدات مەلاو لیژنەى ئەوقاف و هیچ کەسێک زات بکات داواى سوتاندن و کۆکۆدنەوەو سانسۆرى کتێب و رۆژنامەکان بکرێت.
کە من پێموایە دەبێت پارتى و یەکێتى، حزبى و حکومى سەد دەر سەد راستەوخۆ لەگەڵ ئەوە بن و نەترسن کە ئەوان داکۆکى لە ئازادى دەکەن جا بۆ هەرکەس و رەنگ و ئایدیاو ئایدۆلۆژیایەک بێت بێگومان دەبێت ئەوام داکۆکى لە مافى نووسەران و رۆژنامەنووسان بکەن.
بۆ نمونە شیعرەکانى قوباد، بەقەدەر بۆچوونى هەندێک مەلا ترسناک نین، کە بانگەشە بۆ هەندێک شتى خورافیات و سوننەتى دەکەن.
ئایا شیعرەکەى قوباد سەد هێندەى ئەو مەلایە راست نییە کە دەڵێت "شەیتان لەبەر مۆدەیە" یان یەکێکى تریان دەڵێت "سەد کەس تووشى ئایدز بوون چاکم کردوونەتەوە"....
یان مەلایەکى تر جاڕى ئاخر زەمان و هاتنى محەمەدى مەهدى دەدات(17).
یەکێکى تریان بەناوى قورئان و دینەوە شتى سەیر دەڵێت و منداڵەکانمان دەترسێنێت، کاریگەرى خراپیش لەسەر کۆمەڵگەو ئازادییەکانیش دەکات.
قسە ئەوەیە تا حاڵەتەکان نەبوونەتە دیاردە، دەبێت دەستبکرێت بە دیالۆگێکى جدى دەبێت پێداچوونەوە بکرێت بۆ ئەم کارانە.
پێشتریش لە نووسینێکمدا وتم، ساڵانى نەوەدەکان و تەنانەت دووهەزارەکانیش ئەم حاڵەتانە هەبوو، بەڵام لەگەڵ شکست بەرەوڕوو بوون.
بۆ نمونە پەلامار بۆسەر (شێرکۆ بێکەس)ى شاعیرو شیعرەکانى بە تۆمەتى جۆراوجۆر.
پەلاماردان و فتوا بە کوشتنى (رێبوار ئەحمەد و ناسک ئەحمەد) بە بیانووى جۆراوجۆر، تەنانەت کوشتنى خەڵکانى وەک (فەرهاد فەرەج و شاپورو قابیل) لەلایەن خەڵکانى کۆنەپەرستەوە بە بیانووى جیا جیا.
بۆیە شتێک کە بۆ هەموومان گرنگە، پێداچوونەوەو راوەستانە بە کوشتنى نووسەران و رۆشنبیران و رۆژنامەنووسان و شاعیران لەم وڵاتەدا...
رێگرتن لەو هەڕەشانەى دەکرێنە سەر رۆژنامەنووسان و شاعیران و نووسەران و روناکبیران.
دژایەتى ئەو پەلامارو هێرشانەى دەکرێنە سەر کەناڵى میدیایى (نالیا، گۆڕان، دەنگ و یەکگرتوو...) یان فتوادان بە کوشتنى خەڵکانى رۆشنبیر(18).
دەبێت ئازادى فەراهەمبکرێت بۆ هەمووان لەژێر چاودێرى یاساو یاساش بۆ هەمووان بێت، چونکە بێ ئازادى داهێنان ناکرێت.
دووبارەبوونەوەى مەترسی و ماجەراکانى سەلمان روشدى لە کوردستان
(3)
"ئەناتول فرانس" سەرەتایترین پێناسەى روناکبیرى وا خستەروو کە "روناکبیران ئەو کۆمەڵە زانایەى کۆمەڵن کە بآ ئەوەى ئەرکێکى سیاسى لەپشت چالاکییەکانیان لەبوارى پیشەکەیانەوە بآ، لە کاروبارێک خۆ تێدەگەینن و قسە دەکەن کە بە بەرژەوەندى و چاکەى گشتى کۆمەڵەوە پەیوەستە"(19).
ئەو پێناسەیە پاش کێشەى " ئالفرد دریفۆس"ى جولەکە هات کەلە (15ى تشرینى یەکەمى (1892) بەتۆمەتى خیانەت لەسوپاى فەرەنسا دەستیگرکراو پاش پێنج سالڕ و دۆزینەوەى دۆکیۆمێنتیەکان بێتاوانى "دریفۆس" دەرچوو، دواتر " ئەمیل زۆلا" رۆماننوسى فەرەنسا لە (13ى کانونى دووەمى1898)دا نامەیەکى بەناوى(تاوانبار دەکەم) و بۆ سەرۆکۆمارنوسى و دواتر "زۆلا" دەستگیرکرا، بەڵام هەر زۆر روناکبیران و نوسەران " بەیاننامەى روناکبیرانیان ئیمزاکردو دادگاى فەرەنسا ناچار بە پاشەکشەکرا، ئەوەبووە سەرەتایەک بۆ کارى روناکبیران، بەڵام بەداخەوە لە کوردستاندا ،نەک ئەم نەکراوە، بەڵکو مێژوو تراژیدیایەکى بآ وێنەمان هەیە لەگەلڕ ئەم کێشەیە(20).
عەبدولخالق مەعروف بە تۆمەتى سوکایەتیکردن بەئایین و مقدسات لەلایەن ئیسلامیەکانەوە تیرۆر دەکرێت و تائێستاش تاوانبارانى بێسزا دەرچوون(21).
فتواى کوشتنى "رێبوار ئەحمەد" درا لەسەر ئەوەى قسەى لەسەر دین و رێووشوێنەکانى مارەیى لە کۆمەڵگاى کوردیدا کردبوو . بەرەسمیش ئەوفتوایە راگەیاندرا؛کەسیش ئاکامى ئەگەرى کوشتنى "رێبوار ئەحمەد"ى نەخستە ملى فتوادەرانەوە.
"ناسک ئەحمەد"ى هەڵسوڕاوى چالاکى بوارى مافى ژنان جیالەوەى کەسێکى مارکسیست، فێنمێنست -مارکسیست بوو، رۆڵێکى بەرچاوى لە فەعالیەتى ژنان هەبوو لە کۆمەڵگاى کوردستاندا، تاڕادەیەکى زۆریش چەندین تاقم و گروپى سوننەتى و تقلیدى فەندەمێنیتیالیزمى خستەژێر پرسیارەوە، روبەڕوى رەخنەى جدى کردنەوە، لەسەر مافە و ئازادییەکانى ژنان و مافى هاوڵاتیبوون، بەڵام دواجار ئەویش روبەڕوى هەمان چارەنوسى "عەبدولخالق و رێبوار" بوەوەو بەپەلە وڵاتى جێهێشت و کەسیش ئەرکى پاراستنى گیان و سەلامەتى ئەو هەڵسوڕاوە، مارکسیستە- فێمنیستەى نەگرتە ئەستۆ، بەحکومەتى هەرێمیشەوە .
ئەم مۆدێلە پڕ مەترسیە لەسەر ژیانى نوسەران و روناکبیران و رۆشنبیران فەزایەکى بەرفراوانى کۆمەڵگەى مەدەنى و لیبرالڕ و دیموکراسى و ئازادى کوردستانى داگرتبوو، کەپاش چەندین سالڕ کێرڤى ئەم مەترسیە روى لە داکشان کردبوو، لەژێر فشارى نوسەران و خەڵکانى ئازادیخواز و یەکسانیخوازو رۆشنبیراندا.
بەڵام ماوەیەکە ئەم هەڕەشە مەترسیدارانە کەلە پەیامە پڕ مەترسیدار و فتواکانیدا دیارە، بە فۆرم و شکڵێکى نوآ خۆى دەرخستۆتەوەء کەوتۆتە هەڕەشە لە گیانى نوسەران و رۆشنبیران ء روناکبیران ء روژنامەنوسان تاکە بیانوش بۆئەم فتوادان و ملهوڕیانە، گوایە سوکایەتى کراوە بە مقدسات و پیرۆزیەکان و دەبآ ئەو نوسەرانە تەمبآ بکرێن ، بەچى؟ بە مەرگى حەتمى ئەوان و تیرۆرکردن و رەجمکردنیان...؟
لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە ،ئەم هەڕەشە و کارە تۆبزیانە لە کاتێکدا دەکرێن بەرۆژى نیوەرۆ و بەبەرچاوى حکومەت و دەسەڵاتى یاسا و پەرمان حکومەتى هەرێمى دیموکراسى کوردستان وکە مافى ئازادى و مافى شارۆمەندبوونى هاوڵاتیان و دابینکردنى ژیان و گوزەرانى نوسەر ء روناکبیران دەدات ءبەردەوام باسى ئەوە دەکات کە پارێزەرى سەرەکییە لە ئازادییەکان، بەڵام سزاى ئەوانە وەکو پێویست نەداوە.
گەر قسەش ئەوەیە، کەوانییە...؟ ئەوە کامە وەڵام و راگەیاندنى رەسمى حکومەت و وەزارەتى مافى مرۆڤ و دادگایە لەبەرامبەر ئەو هەڵوێستە نێگەتیڤانەى ئەو دەستە و تاقم و گروپ و ئینسانە ئیستبداداخوازانەى کە نەک قبوڵى دیالۆگ و رەخنە ناکەن، بەڵکو تاکە وەڵام و چەکى دیالۆگى ئەوان، کوشتن وفتوادان و تیرۆرو کوشتنە..!
ئاخر چۆن دەکرێت. لە کۆمەڵگەیەکى علیمانى و مەدەنى و پلورال و مۆدێرن و باس لە چەمکەکانى ئازادى و دیموکراسى و مافى مرۆڤدا، خودى مرۆڤ و نوسەران گەورەترین هەڕەشە لەسەر ژیانیان هەبێت، کەس نەتوانێت کتێبێک بنوسێت ء راوبۆچونى خۆى دەرببڕێت و تەعبیر لەئازادى بەیان و عقیدە بکات ، پڕبەگەروى هاوارى ئازادى و یەکسانى بکات، بڵێیت ، دین شتى شەخسى ئینسانەکانەو و قابیلى تێکەڵکردن نییە لەگەلڕ کۆمەڵگادا و دین دەبآ لە دەوڵەت جیابکرێتەوە...! خۆ لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە چەند مانگ پێش ئێستا بە ئاگادارى وەزیرى ئەوقاف هەندێ لایەنى سیاسى مەسەلەى چەمکى جێندەر کرایە حەشر. گوایە ئەوە مەسەلەى وروژاندن و مەسەلەى ڕێگەپێدانى هۆمۆسێکسواڵە لە کوردستان. کە قەناعەتم وابوو نەک هەر هێزە ئیسلامیەکان و وەزیرى ئەوقاف لەپشت ئەو کارەوەن بگرە وڵاتانى دەرەکیش ڕۆڵیان هەبوو لە جوڵاندنى ئەو مەسەلەیە.
جگە لە هەڕەشەو پەلاماردانى رێکخراوەکانى ژنانى وەک ئاسودەو خانزادو ژنە چالاکەکانى ناو ئەم رێکخراوانە و بە تایبەتى لە لایەن مەلا فەرمانەوە لە هەولێر.
چۆن دەکرێت خودى تیرۆر،کە دەرهاوێشتەى توندرەوىء فەندەفێنتالیزم ء گروپە تەکفیرى و توندەڕوەکانە بیدەنە پالڕ لایەنێکى تر و پەلامارى خەڵکانى ئازادیخوازى پێدەن....!
ئاخر ئەمە گەر بەرى پێنەگیرێت و لەقاو نەدرێت، لەئایندەیەکى نزیکدا، پەرەدەگرآ و تەشەنەدەکات و دەبێتە سادەترین مۆدێلى تیرۆر و کوشتن و فتوادان و سەرلەبەرى کۆمەڵگا دەکاتە کابوستان و داخراو ئیدى کەس بۆى نییە فزەى لێوە بێت و دەنگ هەڵبڕێت و پڕ بە گەروى هاوار بکات بژى ئازادى.
ئاخر ئەمە گەر بەجدى قسەى لەسەرنەکرێت، هەمان ئەزمونى بزوتنەوەى نەجاتى جەزائیر و تاڵیبان و ئەلقاعیدەى ئەفغانستان لە ناوەڕاستى شەقامەکانى هەولێر وسلێمانى دوبارە دەبێتەوە، وردەوردە سەردەگاتە سەر سیاسى وکەسانی ترى ناو کۆمەڵگە...!
گەر بمانەوێت کاردانەوەکانى حکومەت و دادگایش زۆر واقیعى بێت دەبێ:
یەکەم: دەبآ رێگا بەکەس نەدرێت و کەسیش ئەو مافەى نییە کە فتواى کوشتنى کەس تر و بەتایبەتى نوسەران و روناکبیران و رۆژنامەنوسان دەربکات و لەهەر حاڵەتێکى وادا خودى لایەنى ئاڕاستەکراو دەکەوێتە بەرپەرپرسیاریەتى لێپچینەوە ومەحکومکردنى بە کوشتنى نوسەران و خەڵکى ئازادیخواز و یەکسانیخواز.
دووەم:چاودێکریکردنى وردى ئەو گروپ و کەسانەى کەدەیانەوێت کۆمەڵگا بگەڕێنەوە چاخى جەهل و خورافات توندەڕوى و کوشتن و کوشتار و تیرۆرء فتوادان و کردنە دەروەیان لە کۆمەڵگاو سزاى یاساى بۆیان.
سێیەم: دەبآ خودى نوسەران و رۆشنبیران و رۆژنامەنوسان و روناکبیران بێنەمەیدان و بلۆبەندیەکى فراوان وکارتێکرد گروپە فشار پێکبێنین لەسەر دەسەڵات و ئەو گروپانە کە هەم دەسەڵات بەرپرسیار بکەن لەسەلامەتى کۆمەڵگا و ژیانى ئەوان و بەرفراوانى فەزاى ئازادى و دیموکراسى و مەدەنى مۆدێرن و ئازادى رادەربڕین و مافى شارۆمەندبوون و هەم ئاگاداریبکەنەوە، لەخستنەوەى مەترسى ئەم مۆدێلە فاشى و دۆگمایانە لە کۆمەڵگادا، هەم چالاکیەکانیان بەرفراوان بکەن، بۆ هەرکارێکى لەوشێوەیە دەبآ لەهەر هۆکار و کەنالڕ و رەهەندو فاکتەرێک کەڵک وەرگیرێت لەبابەتى پشیتوانى لەو رێکخراوە سنفىء سەنعەتى و ناحکومیە ئینسانى فێمنسیت ء هیومانیستەکان بۆ پشتگیرى لە رەوتى ئازادو مەدەنى و نوێخوازى نوسەران و روناکبیران رۆژنامەنوسان. ئەگەر نائەو مۆدێلە هەڕەشە ئامێزى کەلەچەند ساڵى رابردوودا پاشەکشەى پێیکرابوو خرابووە ژێر فشارەوە خەریکە پەردەگرێت و مەترسى جدیتر لەسەر ژیانى ئەوان پەیدا دەکات روبەروى مەترسى و مەرگیان دەکاتەوە.
ئەوە ئیدى بەتەنیا "شێرکۆ بێکەس" نابێت کە روبەروى ئەم هەڕەشە و کوشتانانە دەبێتەوەلەسەر شیعرێک یان قەسیدەیەک. بەڵکو ئەوە هەر ئەو کلتورە زاڵیە بەسەر ئەو دەستە و تاقمانە لەسەر دەستى "مەلا بەشیر خەلیل" لە هەولێر سوکایەتى بە دکتۆر (فەرهاد پیربالڕ) دەکات و بەلادان لە بەهاو سونتەکانى کۆمەڵگا و بەرەڵڵا ناوى دەباتء داواى کوشتن و سزادانى دەکاتء کە خووى لاوانى تێکداوە.
دکتۆر "فەرهاد"ێک کە جگە لە نوێگەرى و شەق هەڵدان لە ترادسیۆنە سوننەتیەکان و بیروباوەڕە دۆگماو سەلەفیەکان و شیکردنەوەى رۆلڕ و سازمان و رێکخراوەکانى خوێندکاران و دەورنەخشى ئەوان لە کۆمەڵگادا و هاندانى نەوەى نوآ بۆ خۆشەویستى بۆ کتێب ء رۆڵى چالاک و فەعالى ئەوان بەرامبەر نوسەران و رۆشنبیران رەخنەگرتن لە سیاسەتى سۆڤیەتى پیادە دەکات(نان لەبەرامبەر ستایشدا) و تەماشاکردنى خودى مامۆستاو وەکو هاورآ لەگەلڕ خوێندکاراندا، دەبآ چ مەترسیەکى دروستکردبێت و چ بەرەڵایەکى بڵاوکردبێتەوە. بەدەر لەو خوێندنەوە سەقەتەى کە ئەو گروپ و مەلایانە بۆ ئازادى بەیان و عقیدەى دەکەن.
لەوکاتەداو چەند مانگ پێش ئێستاش مەلا فەرمان لە هەولێر کەوتە سوکایەتى بە کتێب و ژنانى چالاک و هەڕەشە لێکردن بەڵام بێ لێپرسینەوە دەرچوو، تەنانەت لەژێر فشارى مەلاکان و هێزە سوننەتیەکان بوو کە دیوانە شیعرە نوێیەکەى (قوبادى جەلیلزادە) کە لەلایەن هێزەکانى ئاسایشەوە قەدەغەکراو ڕێگا بە فرۆشتنى نادرێت. ئایا دەکرێت لەناو سیستمى دیموکراسى و مەدەنى و ئازادا، ڕێگرى لە چاپکردن و بڵاوکردنەوەى دیوانە شیعرێک بکرێت لە سەدەى بیست و یەکدا؟
بۆچى چەند کتێبى دینى و مەزهەبى و مەسیحى و ئیسلامى بڵاودەکرێنەوە کە لەگەڵ بۆچوونى هەزاران خەڵک ناگونجێت؟
بۆچى تا ئێستا کتێبێکى دینى و مەزهەبى نەسوتێندراوەو سوکایەتى پێنەکراوە؟
بۆچى مەلایەک فتواى کوشتنى نەدراوە لەسەر ئەو هەموو سوکایەتییەى بە خەڵکى دەکات، بەڵام لەسەر ئەو هەموو سوکایەتییەى کە دەیکات لێپێچینەوەى لەگەڵ ناکرێت.
دەکرێت حکومەت بزانێت و بپرسێت کێ لە سوتانى کتێبى "رشتەى مروارى" مامۆستا عەلادین سوجادى بەرپرسە کە لە شارەکانى کوردستان و بۆچى دەسوتێندرێن؟
ئەم حیکایەتانە بەتەنها دکتۆر "فەرهاد" نییە، لە رابردووشدا، "رێبوارسیویلی"شى گرتەوە، بەبیانوەى قسەکردنى لەسەر نێربازى لە هەولێر و دەرئەنجامش سوتانى ماڵەکەى لێکەوتەوە، کەلێرەدا خودى دەسەڵات و حکومەتە هەرێمى بەرپرسیارە لەمکارە ءپاشانیش بەناچارى جێهێشتنى هەولێر.
ئەوە ناکرێت جێگاى گومان بێت کە ئەو تاقم و لایانە بآ بەرى بن لەو هەڕەشە و کوشتارو تیرۆر و تۆقاندنانە بەشێکى زۆرى تاوانەکانیان لە ئەستۆیە...
بەڵام لەوەش موسیبەتر حکومەت و ئەنجومەنى پارێزگاکەش کە گوایە بەدەنگى هەڵبژێردراوى خەڵکى کوردستان هاتۆتە سەرکارە دژایەتى "سیویلى" و پشتگیرى لە فتواى کۆلکە مەلا و کۆنەپەرستەکان دەکات و داواى نەک سزادانى سیوەیلى دەکات، بەڵکو مەحکوم و شاربەدەرکردنى دەکات.
ئەمەش ئەو ئەو بۆچوونە مەترسییەیە کە بآ ئەوەى بەخۆى بزانێت چۆتەپالڕ بەرەى فەندەمێنیتالیست و دۆگماو سەلەفیەکان و هاوڕایە لەگەڵى تێزو بۆچونەکانیان .
دەستگیرکردنى " کمال سەید قادر"یش نمونەیەکى ترى لەو حاڵەتە مەترسیدارانە.
سەبارەت بە روناکبیران و بیریاران ،ماکس ڤێبەرى دەڵآ" بیریارەکان کۆمەڵە کەسانێکن کە روخسارە تایبەتیەکانیان تواناى ئەوەیان پێیدەبەخشت خۆبگەینە ئەو دەستکەوتانەى بەهایەکى رۆشنبیرى مەزنیان هەیە"، بەڵام هەرگیز دەسەڵاتى کوردى نەیانتوانیوە بەم فۆرم مامڵە لەگەلڕ نوسەران و روناکبیران کورد بکات، هەربۆیە توشى زۆرترین کێشە و قەیران بوونتەوە و زۆرجاریش سەرئەنجام بەمەرگى ئەوان کۆتایهاتوە و یان کەوتۆنتە ژێر هەڕەشەى مەرگەوە.
زەقترین نمونەى نزیکش، پەلاماردانء فتواى کوشتنى نوسەر" مەریوان هەڵەبجەیى" بوو لەسەرکتێبەکەى و بگرە هەرایەکى گەورەى نایەوە تا مەحکوم بکرێت بەمەرگ .
مەریوان کە هێشتا لەژێر مەترسیدابوو، لەسەر سادەترین مافى ئینسانى رۆشنبیرەکانى، نە حکومەت نە هیچ لایەک بەرپرساریەتى خۆى لە پاراستنى گیانى ئەو بەرەسمى دەرنەبڕیبوو.
لەکاتێکدا تادەهات فتواى کوشتن و مەحومکردنى پەرەى دەگرت بەناوى سوکایەتى بەسونتەت ءمقدەساتى ئەوان. لەکاتێکدا زۆر رێگاى ترهەیە بابەتى حیوار دیالۆگ هەیە بۆ لێکحاڵیبونء تێگەیشتن و ساغکردنەوەی بابەتەکان، بەڵام تاکە چارەسەر و حەل کە ئەوان گرتویانتەبەر فتواى کوشتنەیەتى.
چونکە لە چەند حەوتوى رابردوودا مەبەست (2012)یە ئەوەمان بینى کە ئیتر جارێ دەست لە کوشتنى نووسەران و رۆشنبیران هەڵگیراوە پەنا بۆ سووتاندنى شوێنەکانى مەساج و خۆشگوزەرانى خەڵک و باڕو و نادى کلاپەکان دەبەن لە بابەتى ئەوەى بادینان و زاخۆ یان لە سلێمانى و تەنانەت گەیشتوەتە ئەوەى هەندێک لەم سەلەفیانە داواى داخستنى شوێن و دوکانى مەى فرۆشەکان دەکەن و دەڵێن نابێت لە شارێکى وەکو کۆیە یان رانیە و شەقڵاوە ئەم دوکانانە بمێنێت، بێگومان ئەم داوایەیان بۆ ناچێتە سەر، ئەگەرچى ناکرێت داواکانى ئەوان لە داخستنى دوکانى مەى فرۆشەکان سەیربکرێت بەڵکو داواو قسەکانى ئەوان قسەیە لەسەر ئازادییە شەخسیەکان لە کۆمەڵگەى کوردستاندا و بەرتەسککردنەوەى بیروباوەڕى تاک و رێگرتنە لەو شتە تایبەتیانەى کە بە ئینسانەکانەوە مەربوتە نەک لایەنێک و کەسێک و مەزهەبێک، چونکە ئەگەر بۆچوونەکانى ئەوان بە هەر نەزەرو ئیعتیبارێک وەربگری رەنگە بۆچوونێکى واش هەبێت داواى داخستنى مزگەوتەکان بکات.
لەکاتێکدا لە شارێکى وەکو سلێمانى نزیکەى (2119) مزگەوت هەیەو لە هەولێریش نزیکەى (2800) مزگەوت و لە سەرتاسەرى هەرێمى کوردستانیشدا زیاتر لە (6000) مزگەوت هەیە. کەچى کۆى دوکانى مەیفرۆشەکانى کوردستان ناگاتە (3000) و نادى کلاپەکان ناگاتە پەنجەکانى دەست. بەڵام لایەنە سەلەفى و سوننەتى و کەسانى توندڕەو داواى داخستنى دوکانى مەی فرۆشى دەکەن(22) .
دڵنیاشم گەر دوێنآ "عەبدوخالق و رێبوارء ناسک" بون و ئەمڕۆش "شێرکۆ و پیربالڕ و سیوەیلىء هەڵەبجەیى" ،لە سبەنێشدا ، دەیان نوسەر و رۆژنانوسى و روناکبیرى تر هەمان چارەنوس چاوەرێیانە و ئاکامیش فتوایەکى "سەلمان روشید"یانە روبەڕوى زۆر لەوان دەبێتەوەو ئەو کاتەش هەناسەیەک بۆ فەزاى ئازاد نامێنآ و کۆمەڵگا دەکەوێتە بەردەم مەترسى گروپگەراى مەترسیدارو جاهل و کۆمەڵگایەکى پڕ لە ترسى و خەفەکان دورستدەبێت.
بێگومان یەکەم مەترسیش کە روبەڕو دەبێتەوە، بۆ خودى دەسەڵاتى دیموکراسى و مەدەنى و علمانیە، بۆیە دەبێت حکومەت جیالەوەى وەڵام بەم هەراو بەزم و فەزا پڕلە مەترسیە بداتەوە و دەستى ئەوان کورتبەکاتەوە ئەو مەترسیانە نەهێڵێین و لەقاویان بداتو رێگا بۆ خەڵکانى ئازادیخواز و لیبرالڕ و رادیکاڵ وەکو ئەڵتەرناتیڤ خۆش بکات بێنە مەیدان و نەترسانە قسەبکات.
نەک بەشێوەیەک لەلایەکەوە خۆى بە علیمانى بزانى و لەو لاوە بەشدارى نوێژى شێوان بکات، نەک لافى ئازادى مەدەنى لێبدات و نەشتوانآ دیفاع لە نوسەرانێک بکات، کە جگە لە قەڵەمەکەیان هیچ شتێکى تریان بۆ بەگژواچونەوەى ئەو ملهوڕى و ستەم و چەوسانەوەء بآ عەدالەتى فەزا مەترسیدارەیان نییە.
ئەرکى دەزگاکانى حکومەتء دادگا و دەوڵەتە، راى خۆى بەرەسمى رابگەنێیت ئایە ئەرکى چییە و چۆن پارێزگارى لە ئازادى عەقیدەى بەیان دەکات، چۆن بەر بەمەترسى تیرۆر و کوشتنى و تۆقاندن دەگەێنێت و دەیخاتە قاڵبى عەملیەوە ئیدى چى دى سوکایەتى بە نوسەران و رۆژنامەنوسان و نوسەران روناکبیران ناکرێت، چىدى بآ حورمەتى بەرامبەر بەژنان و کچان ناکرێت، بەبیانوى ناموسپەرستى و بآ حجابىء بەرەڵڵایى.
دەبآ حکومەت وەڵامى پێ بێت، بۆئەو فەزا مەترسیدارەى کە خەریکە کۆمەڵگا دادەگرێت و ترس دەخاتە دڵى خەڵکانى ئازادیخوازەوە.
ئەم رەوشە پێویست بەکارى دەستە جەمعى هەیە، حکومەت و حزب و دەسەڵات و دادگا ، نابێ کەس و هیچ کەس ببنە تەرەفى کۆنەپەرستان.
ئیدى دەبآ ئەم سوکایەتى و بآ حورمەتى و ترساندنە بەرامبەر نوسەران و رۆژنامەنوسان و نوسەران خەڵکانى ئازادیخواز بەرى پآ بیگرێتء کۆتایى بێت ء حکومەت بەرەسمى وەڵامیان پێبداتەوە.
(ى.ن.ک) چۆن دەبێتە حزبى
ئەکسەریەتى دیموکراسى؟
ئەنوەر حسێن (بازگر)
حزبى سۆسیال دیموکراتى سوید لە دوو هەڵبژاردنى رابردوودا بەرامبەر راست و مۆدێراتەکان دۆڕاندى.
بەرپرسى مەڵبەندەى یوتۆبۆرى ئەو حزبە رایگەیاند "حزبەکەمان بەرگەى دۆڕاندنێکى تر ناگرێت".
جێگرى سکرتێرى پارتى دیموکراسى بۆ خەڵکى بولگاریا وتى "دواى رووداوەکانى پرۆسترۆیکاو گلاسنۆست و بلۆکى سۆسسیالیستى ئێمە لە بولگاریا دروستبووین و لە یەکەم هەڵبژاردنى ئازاددا زۆرینەى کورسییەکانى پەرلەمانمان بردەوە ، بەڵام لە هەڵبژاردنى دووەمدا دۆڕاندمان".
ئەو وتى "بەڵام ئەمە وای لێنەکردین بەردەوام نەبین لە هەڵبژاردنى سێیەمدا دیسان پاش بەخۆداچوونەوە و چاکسازى حزبى و هەنگاونان بۆ داخوازییەکانى خەڵک هەڵبژاردنمان بردەوە، بۆمان دەرکەوت کە هۆکارى دۆڕاندنى خولى دووەممان چییە".
مەبەستم لەم دوو نمونەیە، راستەوخۆ پەیوەستە بە (ی.ن.ک) وەکو حزبێکى ئەساسى کە بڕواى بە دۆڕاندن و بردنەوە و پرۆسەى هەڵبژاردن هەیە.
دەبێت قەناعەت بەوەش بکات کە لە هەر حاڵدا، ئەگەر هێزێکى ئەساسى و هاوبەشى سەرەکى حکومەتەیان هێزێکى جەماوەرى و دیموکراسى کۆمەڵگەى کوردستانە ...ئەمانە راستە.
بەڵام دەبێت دان بەوەدا بنێت کە پاشەکشەى کردووە، جا لە سیستمى سیاسى و پرۆسەى سیاسى و هەڵبژاردندا ئەم پاشەکشەیە زۆرجار بە پۆینتیش کاریگەرى دەبێت نەک کورسییەک، کە ئەم پاشەکشەیەى یەکێتى لەگەڵ دەیەى رابردووى خۆیداو بە بەراورد لەگەڵدوو لە سێ دەیەى رابردووى زیاترە لە سەدان پۆینت و دەیان کورسى.
کەواتە بێگومان راستە، یەکێتى پاشەکشەى کردووە، بۆیە پێویستە ئەڵتەرناتیڤى نوێ بدۆزێتەوە بۆ پێشڕەوى.
پێشڕەوییەک نەک بەتەنها بچێتەوە شوێن و جێگەى دەیەى پێشووى، بەڵکو دەبێ هەمى سەرەکى ئەوەبێت حزبى یەکەم بێت لە کۆمەڵگەى کوردستاندا، نازانم لەنێوان دوو میتۆدى سەرەکیدا کامیان راستە، ئایا گوناهى خەڵکە کە ناتوانن حزبێکى وا هەڵبژێرن، کە دروستبوون و بوون و مانەوەى بۆ خەڵکە.
کە تاکە حزبە لە کوردستان ئەکسەریەتى پرەنسیپەکانى ئازادى و دیموکراسى رەئى ئازادو مافى ئینسانى قبوڵە، کە مێژوویەکى دێرین لە خەباتى شۆڕشگێڕانەو چەمکى شۆرش و ریفۆرمى هەیە.
یان خەتاى خودى یەکێتییە کە بەو هەموو ئەفراندن و سەروەرى و پرەنسیپانەى بەدەستیەوەیەتى، ناتوانێت ببێتە حزبێکى ئەکسەریەتى خەڵک یان حزبێکى پێشڕەوى خەڵکى کوردستان.
ئەم دوو میتۆدە هەردووکیان راستە، کەواتە ئەرکى یەکێتییە پێشەئەوەى ئەو گوناهە بخاتە گەردنى خەڵک یان گلەیش بکات، دەبێت خۆى چاکبکات، واتە میتۆدى دووەم گرنگترە لە یەکەم.
واتە دەبێت خاڵە نێگەتیڤەکان دیاریبکات، بەڵام مەبەست لەو بەخۆداچوونەوەیە بۆ ئەوە بێت لەو پاشەکشەیە دەربازبێت بەرەو پێشڕەوى، هەرچەندە ئەمە رەنگە هەموو یەکێتى پێی باش بێت و قبوڵى بێت، بەڵام راستییەکەى ئەوەیە بابەتى پاشەکشەو پێشڕەوى بە بۆچوون و قسە و رەئى پێکنایەت، بەڵکو بە کردارو بە واقیع دەبێت چى بکرێت.
دەبێت لانى کەم پێش هەموو شت (ی.ن.ک) ئەزمونى پاشەکشەو پێشڕەوى ئەو وڵاتانەى باسمانکرد لە سویدو بولگاریا بە نمونە وەربگرێت.
ئەگەر بۆچوونێک هەبێت کە پێیوایە ژینگەو کۆمەڵگەى سوید و بولگاریا جیاوازە لە ژینگەى سیاسى هەرێمى کوردستان، ئەمە هەر هێندە راستە بۆ خۆدەربازکردن و خۆدزینەوە بێت ئەگەر نا.
ئەو فاکتەرانەى کە تووشى ئەو دوو حزبە لە سویدو بولگاریا بووە ناچارى پاشەکشەى کردوون.
چەند هەڵەى ئەو دوو حزبە بووە کە سەرکردایەتى کردوویانە، یان خەوتن لەسەر سەرکەوتنەکان و گوێنەدان بە داواو داخوازییەکانى ئەندامان و خەڵک.
بۆ نمونە یەکێک لە فاکتەرەکانى پاشەکشەى پارتى دیموکراسى خەڵک بە ئیعترافى جێگرى سکرتێرى حزبەکە گوێنەگرتن بووە لە خەڵک لەپاش سەرکەوتن.
یەکێک لە فاکتەرەکانى پاشەکشەى حزبى سۆسیال دیموکراتیش هەڵەیەکى بچوکى سکرتێرى حزبەکە بووە.
سەرەڕاى بوونى بابەتى ناعەدالەتى کۆمەڵایەتى و گەندەڵى و زۆرى رێژەى بێکارى....
بۆیە کێشەى گرنگى یەکێتى و سۆسیال دیموکراتى سوید و پارتى خەڵکى بولگاریا لە چەند خاڵدا هاوبەشن کە فاکتەرى پاشەکشەن.
بۆیە پێچەوانەکەشى راستەو دەبێت لەوە تێبگەین کە ئەگەر (ی.ن.ک) ئەوەى قبوڵە پاشەکشەى کردووە ئەمە ئیعترافێکى باشى ناو حزبى دیموکرات و لیبراڵە و خۆشى و ئەندامان و کۆمەڵگەکەشى ناخەڵەتێنێت.
زیاتر لەوەش زۆرجار (ی.ن.ک) و سەرکردەکانى وتویانە گەر لە هەر هەڵبژاردنێکى تریشدا ئێمە ئەقەلیەت بووین یان دۆڕاندمان ئامادەین حوکم و کورسى دەسەڵات بۆ لایەنە براوەکان و ئەکسەریەت چۆڵبکەین.
ئەم قسەیە گەر وردو دروست نەکرابێت و بۆ روکەشکردنى دیموکراسى بێت بێگومان باجى خۆى هەیە.
ئەگەر چى جگە لە (ی.ن.ک) لە کوردستاندا، هیچ حزبێک ئەم قسەیەى نەکردووەو ئەم راستییە تاڵەى نەدرکاندووە، ئەم باوەڕ بەخۆبوونەى (ی.ن.ک) و ئەم راستگۆییەى نمونەى قبوڵکردنى میتۆدى دۆڕاندن و بردنەوە و پاشەکشەو پێشڕەوییە.
بێگومان لەهیچکوێى دنیادا هێزێک نییە پێیخۆشبێت دەسەڵات جێهێڵێت و لە حوکم بێتە خوارەوە.
بەڵام ئەوە ئیتیک و ئەخلاقیات و یاساو پرەنسیپى دیموکراسى و هەڵبژاردن و باوەڕبوون و قبوڵکردنى ئەو حزبەیە کە خاوەنى ئەو چەمکانەیە.
ئێستا قسەکە ئەوەیە دەبێت (ی.ن.ک) چی بکات بۆ دەرچوون لە پاشەکشەیەک کە لە رابردوویەکى نزیک کردوویەتى کە هەرگیز لە چوار دەیەى رابردووى دوورى خۆشیدا لەناو هەزاران کارەسات و قەیران و شەڕو ململانێدا تووشى نەبووە.
چۆن دەتوانێت ببێتەوە بە حزبى ئایندە؟ چۆن بتوانێت رۆڵى سەرەکى بگێڕێت و وەکو حزبى ئەکسەریەتى دیموکراسى.
ئەمەش بۆچى گرنگە بۆئەوەى هەردوو چەمکى نەتەوەیى و دیموکراسى یان ناسیۆنالیزمى قەومى کە جەوهەرەکەى دووربێت لە راسیزم و شۆفێنیزم و چەمکى دیموکراسیزم و لیبرالیزم بۆ کۆمەڵگەى کوردستان دەستەبەربکات.
چونکە رەنگە چەند هەڕەشە لەسەر کۆمەڵگەى کوردستان هەبن، یەکەمیان لە کە داهاتووى مافى دیاریکردنى چارەنووس، یان داهاتووى گەلى کورد لە هەرێم دەبێت لەدەست هێزێکى نیشتمانیدا بێت کە لە هەمانکاتدا پەیوەست بێت بە پرەنسیپەکانى دیموکراسى.
خاڵى دووەم و لەوەش گرنگتر پیادەکردنى دیموکراسییە لەناو سیستمى سیاسى حزبیدا، هەرگیز روونادات لە کۆمەڵگە خۆرهەڵاتییەکاندا حزبى دیموکراسى بدۆڕێت.
هەرگیز ناکرێت ئەوە راست بێت کە حزبێک خاوەنى دیموکراسى، لیبرالیزم، مافى مرۆڤ، عەدالەتى کۆمەڵایەتى ، یەکسانى ، دابینکردنى ژیان و گوزەران و رەفاهیەت بۆ خەڵک و دیفاع لە کرێکارو لە ماف و زەحمەتکێشان بێت و نەبێتە حزبى ئەکسەریەتى خەڵک.
چونکە ئەوە دوالیزمانەیە ئەرکەکانى سەرشانى جێبەجێبکات کە داخوازى خەڵکن، خەڵکیش داخوازییەکانى سەرشانى جێبەجێ دەکات، کە بردنەسەرى حزب و دەنگدان و پاڵپشتیکردنیەتى.
بە بۆچوونى من ئەم جەدەلە هیچ قسەیەکى تر هەڵناگرێت کە هۆکارى بردنەوەو دۆڕاندن یان پاشەکشەو پێشڕەوى حزب بە تایبەت لە کۆمەڵگە خۆرهەڵاتییەکان و بگرە خۆرئاواش هەر ئەو تێڕوانین و بۆچوونانەیە.
واتە لەکوێ لەگەڵ خەم و ئازارو خۆشگوزەرانى تاک و کۆمەڵگەدابێت لەوێ براوەیەو لەکوێش غائب بێت دۆڕاوە.
کەواتە کە ئەم پاشەکشەیەى (ی.ن.ک) دەکرێت زۆر لەو فاکتەرانە راست بن، بەڵام بۆ نمونە پرەنسیپى دیموکراسى بە بێ عەدالەتى کۆمەڵایەتى چ مانایەکى دەمێنێت... بێگومان تووشى قەیران دەبێت.
کەواتە بۆئەوەى (ی.ن.ک) وەکو حزبى پێشڕەوى کۆمەڵگەى نوێى کوردستان بە حزبى دیموکراسى بناسرێت دەبێت ئەم هەنگاوانەى سەرەوە بە واقیعى پراکتیزە بکات.
رەنگە کردبێتیشى بەڵام رەنگە شوێنى خۆى نەگرتبێت، چونکە بە ئەجێندایەکى دروستنەکراوە؟ چونکە ورد لە ئەوەمان نەکۆڵیوەتەوە کە چەند گرنگە بۆ حزبى پێشڕەو باشتربکات لە وردتر کاربکات و رێگا بەوە نەدات کە هیچ کەلێنێک بهێڵێتەوە بۆ پاشەکشە با نمونەیەکى سادە بهێنینەوە...
سەدان کەس لە (ی.ن.ک) نیگەرانن سەدان کەس تۆراون، سەدان کەس گرفتیان هەیە ئایا ئەمانە ورد دیراسەکراون، چین و چەندیان واقیعین؟
کەسێک هەیە رەنگە خواردنەوەى قاوەیەک لەگەڵیدا دڵى چاکبکاتەوەو نیگەرانییەکانى بڕەوێنێتەوە.
کەسێکیش هەیە کێشەى سیاسى یان ئابورى هەیە....
ئەگەر قەرارە یارمەتى خەڵک بدرێت نابێت پاساوى ئەوە بهێنێتەوە کە پێشتر یارمەتى دراوە یان ئیشى بۆکراوە.
بەڵکو حزب بەتایبەت لە کۆمەڵگەى خۆرهەڵاتدا گرنگە چۆن و بە چ شێوەیەک بتوانێت هاووڵاتیان رازیبکات کە رەنگە راستیش نەبێت، بەڵام وا هەستدەکەم لە کۆمەڵگەى کوردستان ئەکسەریەتى تۆرانى نێوان حزب و خەڵک یان تاک و حزب پەیوەستە بە کێشەى دارایى و ئیمکانیەتى تاکەوە، پاشان فاکتەرە فکرى و ئایدۆلۆژى و پرەنسیپى حزبى دێت.
ئەمە دەبێت قبوڵ بکەین بۆ؟ چونکە ئێمە نەمانتوانیوە بە شکڵێک سیستماتیزە بکەین هەموو کەس وەک یەک بن، یان هەموو کەس ماف و ئەرکى پێبدرێت وەک یەک واتە ناعەدالەتى رۆڵى گەورەى هەیە لە زەقبوونەوەى ئەم فاکتەرە دارایى و ئابورییەى تاک لەناو حزبى کوردیدا.
من نازانم ئایا (ی.ن.ک) دەتوانێت داهاتى هەر تاکێکى ئەم کۆمەڵگەیە وەکو تاکێکى خۆرئاوایى یان باشتر بەرێتەسەر؟
بەڵام ئەوە دەزانم ئەگەر سیستمێکى سیاسی سیستماتیزبکرێت، حزبایەتى بە پرەنسیپى ئایدۆلۆژى و وەک یەک لە ئەرک و مافدا بکرێت، یان تا ئەو شوێنەى کە ئیمکانیات و دەسەڵات و بوون هەیە، خزمەتى داواکانى خەڵک بکرێت، دەکرێت خەونى زۆربەى تاکەکان بێنێتەدى.
بەڵام خۆ زۆرجار بە روونى هەست بەوە دەکەین کە زۆر ئیمکانیاتەکان وەکو حزب ناتوانێ رۆڵ بگێڕێت و تاکەکان قەناعەت پێبکات.
رەنگە تاک نەتوانێت قەناعەت بەوە بکات پێیبڵێ فڵان داواو داخوازیم بۆ جێبەجێ کردى بەڵکو بەردەوام دەبێت زۆرینەى خواستەکانى لەگەڵ رەوتى ئاڵوگۆڕو پێشکەوتنەکان بخرێتە بەردەست.
چەنکە ئەوە سروشتى کۆمەڵگەى بەشەرییە وایلێهاتووە گۆڕاوەو خواست و داخوازییەکانى تاکیش زۆروزەوەندە بووە، بێگومان رەنگە ئەم حاڵەتە لە کوردستان و بۆ (ی.ن.ک)یش زۆر نزیکتربێت.
چونکە زۆر لە تاکى کۆمەڵگەى کوردستان پێیوایە ئەو چاوەڕێى ئەوەى لە حزبە ژیانى دابین بکات، خۆشگوزەرانى پێببخشێت، ئەمنیەت دابینبکات، سەفەرى بۆ رێکبخات، سیستمى پەروەردەو تەندروستى بەشێوەیەک چاکبکات کە ئارەزوویەتى دەبێت لە زۆرشت بەهرەمەندبێت.
ئەم کارانە بە کێ دەکرێت؟ بە حزبێک کە لە کۆمەڵگەى کوردستان هەم حزبى ئەکسەریەت بێت هەم دیموکراسى بێت و هەم هەموو ئەو مافانەى بۆ خەڵک پێى رەوا بێت و قبوڵیبێت و بگرە زیاتر لەوەش لە خەڵک قبوڵبکات.
کێیە دەتوانێت ئەم موعجیزەیە بخوڵقێنێت؟ من وا هەستدەکەم و وایدەبینم و رەنگە بۆچوونەکەم راستیش نەبێت کە (ی.ن.ک) ئەو هێزەیە دەتوانێت ئەگەر بیەوێت ببێتە ئەم هێزە فریادرەسە.
(ی.ن.ک) ئەو هێزەیە کە سەرەڕاى زۆر لە کەم و کوڕى و قەیرانە ناوخۆیى و گۆفتە سیاسى و فکرییەکانى بەڵام لە هەناویدا ئەوە بەدیدەکرێت، کە دەیەوێت خزمەتى خەڵک بکات و سیستمى سیاسى بکاتە هاوشێوەى لانى کەم سیستمە سیاسییە پێشکەوتووەکانى دنیا.
لەوەش گرنگتر بڕوابوونیەتى بە ئازادییەکان و بیروڕاى ئازاد، بڕوا ناکەم هیچ هێزێک لە کوردستان ئەوەندەى (ی.ن.ک) قەناعەت و باوەڕى بە ئازادى و ئازادى میدیاو ئازادى راگەیاندن و عەقیدە هەبێت بەڵام بێ کەم و کوڕى نییە.
بەڵام یەکێک لە پایە گرنگەکانى کۆمەڵگەى مۆدێرن و سەنگین و خۆشگوزەران و پێشڕەو حزبى ئەکسەریەتى دیموکراسى قبوڵکردنى چەمک و ماناکانى دیموکراسی و ئازادییە شەخسى و کۆمەڵایەتیەکانە و لەوەش گرنگتر لە ئێستادا میدیاو میدیاى ئازادو راگەیاندنى عەقیدەو بەیانە.
بەڵام دیسان ئەوە دەڵێم (ی.ن.ک) هێشتا لەبەردەم ئەو ئەگەرەدایە کە ئایا دەتوانێت ببێتە حزبى ئایندەو پێشڕەو؟
ئەم پرسیارە گرنگ و جەوهەرییەو داهاتووەکەى بۆ (ی.ن.ک) رەنگە بوون و مانەوەو داهاتوو سەرکەوتنى هەمیشەیى بێت.
بۆیە ئەگەر ئەوەمان هەڵبژارد کە دەمانەوێت حزبى ئایندە بێت، دەبێت ئەوە بزانین کە بڕیارێکى ئێجگار سەخت و دژوارو پڕ مەسولێتمان داوەو بەتەنها بە بۆچوونى سیاسى و گوتار نابێت.
بەڵکو ئەرکێکى زۆر گرانە کە دەبێت هەموو دیاردە خراپەکان و نەشیاوەکان و سیستمى حوکم و حزب و چاکسازى ریشەیى تێدابکرێت
سەرچاوەو پەراوێزەکان:
1- محەمەد سەبیلا، کلتورى عەرەبى تەکنیکى نوێى قبوڵە، بەڵام تا ئێستا کلتورى نوێى عەقڵانى رەتدەکاتەوە، دیدار لەگەڵ گۆڤارى گوڵان، ژمارە (863)، 16 کانونى دووەمى 2012.
(محەمەد سەبیلا، نووسەرو بیریارێکى گەورەى مەغریبیە، سەبارەت بە ئاڵوگۆڕەکانى وڵاتانى عەرەبى و رووداوەکانى بەهارى عەرەبى چەندین بۆچوونى جیاجیاى هەیە، سەرەڕاى نووسینى چەندین کتێب و وەرگێڕانى چەندینى تر لەسەر فکرو فەلسەفەى خۆرئاوایى...)
2- بارودۆخى بولگاریا، دواى لێکهەڵوەشاندنەوەى یەکێتى سۆڤیەت، کۆڕێک بوو بۆ (دانیال میتهۆڤ) جێگرى سکرتێرى پارتى بەرەى ئازادى خەڵکى بولگاریا لەلایەن رۆژنامەى کوردستانى نوێوە سازکرابوو ، باس لە رووداوەکانى بولگاریاو حکومەت و هێزى ئۆپۆزسیۆن کرد بۆ چەندین نووسەرو رۆژنامەنووس لە سلێمانى سازکرابوو، لەگەڵ بەراوردى نێوان بولگاریاو هەرێمى کوردستان و ململانێى نێوان هێزە سیاسیەکان و دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن.
3- هەمان سەرچاوەى پێشوو، دیدار لەگەڵ محەمەد سەبیلا.
4- هەمان سەرچاوەى پێشوو، دیدار لەگەڵ محەمەد سەبیلا.
5- وتەى یەکێک لە سەرکردەى حیزبە ئیسلامییەکانى کوردستانى عێراقە.
6- چەندین کتێب و نووسراو و بابەتى جۆراوجۆرى کوردى، فارسى، عەرەبى، و سەرچاوەکانى ئینتەرنێت لەسەر ئەم کەسایەتیانە نووسراوەو بڵاوکراوەتەوە، سەرەڕاى نووسین و شیعرو کتێبەکان و نووسراوەکانى خۆیانە، ئەوان هەرکامیان بەوپەڕى قەناعەتەوە داکۆکیان لە ماف و ئازادییەکانى خەڵک کرد.
7- جاڕنامەى جیهانى مافەکانى مرۆڤ لە بەندى (19) رێککەوتننامەى نەتەوە یەکگرتووەکان، سەبارەت بە ئازادى فکرو دەربڕین و چاپکردن وەرگێڕانى، ئەنتەرنێت.
8- چەپکێک لە مێژووى کۆمەڵە، ئیبراهیم جەلال، 2011- سلێمانى.
9- ستیانى بەفر پڕ لە ریشۆڵەیە، دیوانى شیعرى قوبادى جەلیلزادە، لە چاپکراوى دەزگاى ئاراس- 2011.
کە بەهۆى هەڕەشەى ئیسلامییەکانەوە پێش بڵاوبوونەوەى رێگرى لە بڵاوبوونەوەى کراو تا ئێستاش هەموو ژمارە چاپکراوەکانى لەناو کۆگاکانى دەزگاى ئاراسدا ماون.
10- (الحرکە الشعبیە الکردیە و ێراع القوى الاقلیمیە و الدولیە، 1958- 1975، (ملفات سریە)، ایوب بارزانى لە بڵاوکراوەکانى، دار النشر حقائق المشرق، جنیف-سویسرا 2011، کە رێگا نەدرا بە فرۆشتنى لە دهۆک.
11- سێکس و شەرع و ژن لە مێژووى ئیسلامدا، لێکۆڵینەوەو خوێندنەوەیەکى رەخنەییە لەپێش سەرهەڵدانى ئیسلام تا ساڵى (13) کۆچى، مەریوان هەڵەبجەیى، چاپى سێیەم- 2005.
12- رەشنووسى دەستورى هەرێمى کوردستان، سایتى پەرلەمانى کوردستان.
13- دەستورى گشتى وڵاتى سوید، وەرگێڕانى، پشکۆ نەجمەدین - 2008.
14- چۆن چەپکێک و کام مێژووی کۆمەڵە، خوێندنەوەى مێژوویى بۆ (چەپکێک لە مێژووى کۆمەڵە)، مەلا بەختیار 2012، سلێمانى.
15- ئەزمون و یاد دیوى ناوەوەى رووداوەکانى کوردستان، 2010 – 2011، پشکۆ نەجمەدین، لە نووسینێکدا ناوبراو (لە پەراوێزى ئازادى فکرو دەربڕیندا بە ئەزمون و یاد ژمارەى سپاردنى پێنادرێت) بەروارى 3/1/2008 لە ئینتەرنێت بڵاویکردەوە، بەڵام دواتر سێ جار چاپکرایەوە خۆشم نووسینێکم لەسەر نووسى و دواتر لە چاپى سێیەمى کتێبەکەدا چاپکراوەتەوە.
16- دەستورى عێراقى فیدرال، ئینتەرنێت.
17- دیدارى چەند مەلاو شێخێک لە چەندین گۆڤارو رۆژنامەى لۆکاڵى بڵاوکراوەتەوە، ئەو بۆچوونانە دەردەبڕن.
18- بۆ ئەم رووداوانە، بڕوانە راپۆڕتەکانى لیژنەى داکۆکى لە ئازادى رۆژنامەنووس و مافى رۆژنامەنووسان لە سەندیکاى رۆژنامەنووسان 2009- 2010 - 2011.
19- ویکیبیدیا، الموسوعە الحرە، اناتول فرانس، رۆژنامەنووس و رەخنەگرى فەرەنسى، لە ئەپریلى 1844 لەدایکبووە، لە 12 ى ئۆکتۆبەرى 1924 مردووە، ساڵى 1921 خەڵاتى نۆبڵى ئەدەبى وەرگرتووە.
20- امیلا زولا، ویکیبیدیا، الموسوعە الحرە، السیرە الژاتیە، الحرکە الناشگە باسم الکابتن دریفوس، امیل فرانسو زولا لە 12 ابریلى 1840 لەدایکبووەو 29 سبتمبرى 1902 کۆچی دوایى کردووە، نووسرێکى بەناوبانگ بووە بە تایبەت لە بوارى شانۆدا، سەرەڕاى بوارەکانى سیاسى، رۆڵێکى گەورەى هەبوو لە بێتاوان دەرچوونى ئەلفرێد دریفۆس.
نامەیەکى بەناوى (تاوانبار دەکەم) یان (من تاوانبارم) لە یەکەم لاپەڕەى رۆژنامەى رۆژانەى پاریس (L.Aurore) بۆ سەرۆک (فیلیکس ماورى) نارد.
نامەکە سەبارەت بە ئەلفرێد دریفۆسى جولەکە بوو کە لە ریزەکانى سوپاى فەرەنسى تاوانبارکرابوو جاسوس و حوکمى هەمیشەیى زیندان و ناردنى بۆ دورگەى شەیتان، بەڵام دواتر بەهۆى پشتیوانى و نامەکەو زۆر خەڵکانى تر، دریفۆس لە ساڵى 1906 بێ تاوان دەرچوو، ئەو نامەیە بووە هۆى دروستکردنى سەرەتایەکى باش بۆ دروستکردنى راى گشتى و کاریگەرى لەسەر دەزگاکانى راگەیاندن و تەنانەت حکومەتەکانیش.
21- ئادەمیزاد لە کۆمەڵگەى کوردەواریدا، عبدالخالق معروف، چاپى دووەم-1999 ، ناوبراو بەهۆى ئەم کتێبەو بۆچوونەکانى لەسەر دین، لەلایەن ئیسلامییەکانەوە تیرۆردەکرێ.
22- چەند سەرچاوە لە وەزارەتى ئەوقاف.
23- بەرگریکردن لە رۆشنبیران، ژان پۆل سارتەر، و: دلاوەر عەبدوڵڵا، دەزگاى سەردەم، 2003.
24- مۆدێلى حزبایەتى لە کوردستان ئاستەنگ، گرفت و ئەڵتەرناتیڤەکانى، ئەنوەر حسێن، لە بڵاوکراوەکانى ئەکادیمیاى هۆشیارى و پێگەیاندنى کادیران، چاپى یەکەم-2011 .